درباره چهارباغ مشهد حرف می‌زنم که خیلی‌ها فکر می‌کنند فقط اسم یک محله یا گذر است و علت نام‌گذاری‌اش، باغی به نام «چهارباغ» بوده! بعضی‌ها هم باور دارند که چهارباغ مشهد تقلیدی است از چهارباغ اصفهان که در دوره شاه‌عباس یکم ساخته شد و امروزه هم شهرت فراوانی دارد؛ اما چهارباغ مشهد قدمتش خیلی بیشتر از این حرف‌هاست، خیلی بیشتر از یک اسم کوچه یا حتی نامی برای یک محله. چهارباغ مشهد، روزی روزگاری در دورانی که اصلاً اثر و نشانی از چهارباغ اصفهان وجود نداشت، نگین خوش‌رنگ باغ‌های ایرانی بود و در حافظه تاریخی‌اش می‌شد صدها یا حتی هزاران رویداد سرنوشت‌ساز را پیدا کرد.

چهارباغ مشهد ۶۰۰ ساله‌ است
طرح چهارباغ مشهد در دوره تیموری ریخته شد؛ ظاهراً در سال ۸۲۱قمری / ۷۹۷خورشیدی یعنی چیزی حدود ۶۰۴ سال پیش. شاهرخ پسر تیمورلنگ و شوهر گوهرشاد بیگم که برای افتتاح مسجد گوهرشاد به مشهد آمده ‌بود، دستور داد طرح یک باغ زیبا را در محدوده شرقی محله سرشور بریزند. ظاهراً کار تملک زمین و ساخت باغ مدت‌ها طول کشید چون تا سال ۸۱۷خورشیدی گزارشی از وجود آن در مشهد نیست. در همین ایام، چهارباغ‌های زیبایی در دیگر شهرهای خراسان بزرگ ساخته شد مانند چهارباغ ابراهیم ‌سلطان میرزا و چهارباغ امیرمَزید ارغون در بلخ. بنابراین می‌شود گفت اصلاً در آن دوره باغ‌سازی و ایجاد چنین فضاهای زیبایی مُد بوده‌ است. چهارباغ همان‌ طور که از نامش پیداست، از چهار قطعه مساوی تشکیل می‌شد که خطوط میانی آن را نهرهای پرآب تشکیل می‌داد. در محل تلاقی نهرها، عمارت یا کاخ را بنا می‌کردند.
شاهرخ پس از بنای عمارت چهارباغ، هر وقت به مشهد می‌آمد در آنجا استراحت می‌کرد. به این ترتیب این مکان به تفرجگاه حاکمان مشهد تبدیل شد و تا چند قرن این عنوان را حفظ کرد.

مرکز امور سیاسی مشهدالرضا(ع)
در دوره صفویه، چهارباغ مشهد محل زندگی و فعالیت‌های حاکم خراسان شد یعنی علاوه بر کاربرد تفرجگاهی، کاربرد سیاسی هم پیدا کرد؛ حتی از برخی سفیران خارجی هم در این مکان پذیرایی می‌شد. خوب است بدانید شاه‌عباس یکم در سفر معروفش به شهر مشهد که شرح آن را در حاشیه کتاب «مفاتیح‌الجنان» هم آورده‌اند، ساکن چهارباغ بود و در مجموع طی سفرهای مختلف به مشهد چند ماهی در این مکان اقامت داشت. این وضعیت در دوران جانشینان شاه‌عباس یکم هم ادامه پیدا کرد، اما ظاهراً تغییر زیادی در وضعیت معماری عمارت چهارباغ به وجود نیامد. با سقوط صفویه و تسلط ملک ‌محمود سیستانی بر مشهد، چهارباغ ابتدا به محل حکومت او تبدیل شد. مشهور است که ملک‌محمود تصمیم گرفت جایی دیگر را برای دارالحکومه درست کند و پایه‌های ارگ مشهد را در کنار محله سراب طی همین دوره گذاشتند.

دوران شکوه و افول چهارباغ
اوج شکوه چهارباغ مشهد در دوره افشاریه و عهد نادرشاه رقم خورد. آن روزها مشهد پایتخت ایران شده ‌بود و نادرشاه هم می‌خواست چهارباغ را به مقر اصلی حکومتش تبدیل کند. احتمالاً باورتان نشود اما او دستور داد از محل روستای حصار گلستان، یک نهر ویژه ایجاد کنند و حجم زیادی از آب را به چهارباغ بیاورند و با آن فواره‌هایی با ارتفاع چند متر راه بیندازند. تعدادی عمارت درجه یک هم در این محل ساخت مثل عمارت «هشت بهشت» و «عالی‌قاپو» که به عمارت‌های چهارباغ شهرت داشت و وصف زیبایی‌اش عالمگیر بود. شاید خیلی‌ها ندانند که ضرابخانه اصلی ایران هم در دوره افشاریه در چهارباغ مشهد قرار داشت و سکه‌های طلای ایرانی را در این مکان ضرب می‌کردند. این دوره همزمان با انجام تزئینات بسیار زیبای صحن عتیق در حرم رضوی و طلا کردن ایوان این صحن به دستور نادرشاه است. اما با مرگ او، شرایط تغییر کرد. مشهد عرصه رقابت‌های خونین جانشینان نادر شد و دیگر کسی هوای چهارباغ و زیبایی‌اش را نداشت. قاجارها که مشهد را گرفتند، وضع وخیم‌تر هم شد و حاکمان این دودمان ترجیح دادند به جای اقامت در چهارباغ، به ارگ جدید مشهد بروند و از این زمان به بعد، چهارباغ رو به خرابی گذاشت و از سال ۱۱۹۲خورشیدی متروکه شد. کار به جایی رسید که وقتی جیمز بلی فریزر انگلیسی در سال ۱۲۵۰ به مشهد آمد، از چهارباغ جز ویرانه‌ای باقی نمانده‌ بود. او نوشته‌ است: «چهارباغ به ویرانه‌ای تبدیل شده‌ و تنها مردی در آن بیل می‌زد تا برای خودش سبزی بکارد!». به این ترتیب، چهارباغ افسانه‌ای مشهد به تاریخ پیوست و تنها نامی از آن روی یکی از کوچه‌های شهر باقی ماند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت