به گزارش قدس آنلاین، روحیه احسان و نیکوکاری، خیرخواهی و نوع‌دوستی در قالب سنت حسنه وقف و انجام امور خیریه و عام‌المنفعه یکی از دلایل شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی است.

در این زمینه اگر نگاهی به تاریخچه وقف کتاب بیندازیم، متوجه می‌شویم وقف کتاب از همان آغاز صدر اسلام شاید رایج‌ترین نوع وقف در میان مسلمانان بوده و به عنوان یک عمل خیرخواهانه و سنت نیکو و پسندیده در شمار صدقه جاریه و باقیات‌الصالحات به حساب می‌آمده، ضمن اینکه پاداش و اجر فراوان اخروی و نام نیک و جاودانگی یاد و خاطره واقف را هم به همراه داشته است.

در بررسی اسناد موقوفاتی متعلق به بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) نیز این حقیقت به‌وضوح مشاهده می‌شود که واقفان نیک‌اندیش در دوره‌های مختلف، تفکر و حساسیت خاصی درباره توجه به اهمیت وقف کتاب و ترویج کتاب‌خوانی در این آستان مبارک داشته‌اند. در همین زمینه «سالم حسین‌زاده»، کارشناس مسئول تثبیت مالکیت و پیگیری حقوقی موقوفات آستان قدس رضوی معتقد است وقف کتاب، تنها وقف چند جلد از تألیفات اشخاص گوناگون نیست، بلکه با ارتقای دانش، آگاهی، علم و پیشرفت یک جامعه و توجه به نسل‌های آینده، سروکار دارد. در ادامه به مناسبت هفته کتاب و کتاب‌خوانی، بخش‌هایی از سخنان وی در گفت‌وگو با خبرنگار ما را می‌خوانید.

فصل «شانزدهم» از فصول بیست‌وشش‌گانه موقوفات آستان قدس رضوی

توجه به سرنوشت جامعه اسلامی و مسلمانان از یک طرف و توصیه اسلام و آموزه‌های حضرات معصومین(ع) درباره علم‌آموزی و نشر و گسترش دانش از طرف دیگر، موجب شده مسلمانان در طول تاریخ اسلام همواره به عمل پسندیده وقف کتاب و حفظ آثار علما و فرهیختگان و رساندن آن به نسل‌های آینده به عنوان یکی از مصادیق باقیات‌الصالحات و سنت‌های حسنه بنگرند و همین نگرش یکی از دلایل کسب نتایج و عملکرد شایسته در جوامع اسلامی در زمینه ترویج علم و فرهنگ و پیشرفت امت اسلامی تاکنون بوده است.

مطالعه وقف‌نامه‌های مربوط به کتاب، موجب رسیدن به آگاهی‌های تاریخی بسیاری در این زمینه شده و نشر آن‌ها، زوایای تاریخی بسیاری را روشن خواهد کرد. علاوه بر اینکه این کار در تاریخ اسلام، سهم عمده‌ای در پیدایش کتابخانه‌های گوناگون داشته و بیشتر کتاب‌های خطی اسلامی موجود در کتابخانه‌های جهان، نتیجه همین عمل خداپسندانه مسلمانان بوده است.

در بررسی اسناد و سوابق موقوفاتی مربوط به کتاب و کتاب‌خوانی در دوره‌های گذشته در تشکیلات آستان قدس رضوی به برخی از این موقوفات در شهر مشهد برمی‌خوریم، از جمله موقوفه «یلداش بیک» مربوط به سال۱۱۵۸ هجری قمری(دوره افشاریان)، موقوفه «عبدالمجید خان» مربوط به سال۱۲۱۲ قمری(دوره قاجاریه)، موقوفه «مهدی قلی خان قرائی» مربوط به سال۱۲۸۹ قمری (دوره ناصرالدین شاه قاجار) و... در همه این رقبات موقوفه به‌صراحت بیان شده بخشی از درآمدهای موقوفه، صرف امور کتابخانه و مایحتاج آن، خرید کتاب و... در کتابخانه آستان قدس رضوی شود. به غیراز این موارد، موقوفات دیگری هم مربوط به کتاب، کتاب‌خوانی و کتابخانه در اسناد و مدارک موقوفاتی آستان قدس رضوی وجود دارد.

در موقوفه مرحوم «سیدعلیمحمد وزیری» در شهر یزد(تاریخ وقف‌نامه سال۱۳۴۸ شمسی) اشاره شده منزل مسکونی وی و کتاب‌های خطی و چاپی به همراه مستغلات دیگری در جنب ساختمان کتابخانه، وقف آستان قدس رضوی شده است. برخی از واقفان دیگر هم در شهر یزد به تبعیت از وی، املاک و اموال خود را به عنوان «رقبات معین» برای کمک به هزینه‌های موقوفه مزبور (موقوفه مرحوم سیدعلیمحمد وزیری) تقدیم کرده‌اند. مانند موقوفه «مهدی فهیمی هنزائی» (مربوط به سال۱۳۶۶ شمسی)، موقوفه «مرحومه خانم رقیه عرب هادوی» (مربوط به سال۱۳۷۴ شمسی) و موقوفه «عزیزالله رضوانی مروست» و... .

کتابخانه‌های ثابت و سیار

استان کرمان هم از جمله مناطقی است که موقوفاتی مربوط به آستان قدس رضوی در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی و کتابخانه در آن وجود دارد. در این زمینه، پنج کتابخانه ثابت و سه کتابخانه سیار که به نام‌های کتابخانه‌های حضرت امام رضا(ع) و حضرت جوادالائمه(ع) نام‌گذاری شده‌اند، وجود دارد. این کتابخانه‌ها شامل کتابخانه‌های متعلق به «مرحوم شیخ ابوالقاسم هرندی» (مربوط به سال۱۳۴۹ شمسی)، «سید یحیی مرتضوی» (مربوط به سال۱۳۶۴ شمسی)، «حاج عباس امین» در شهر انار استان کرمان (مربوط به سال۱۳۷۴ شمسی)، کتابخانه حضرت جوادالائمه(ع) شهر رفسنجان و کتابخانه حضرت امام رضا(ع) در شهر کرمان (مربوط به سال۱۳۷۴) هستند.

همچنین سه کتابخانه سیار در شهرستان‌های رفسنجان، راور و شهر یزد (این موقوفه سیار در شهر یزد مطابق تشکیلات اداری و سازمانی، زیرمجموعه حوزه موقوفات استان‌های یزد و کرمان در آستان قدس رضوی قرار دارد)، خدمات‌رسانی در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در مناطق کم‌برخوردار استان کرمان را انجام می‌دهند.

شهرستان بروجرد هم از دیگر مناطقی است که موقوفه‌ای از آستان قدس رضوی در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در آن وجود دارد. در این زمینه باید به کتابخانه «حاج شیخ محمد بروجردی» در این شهر اشاره کنم که در سال ۱۳۶۸شمسی با چهار باب عمارت و منزل اختصاصی وی به همراه کتاب‌های خطی و چاپی متعددی، وقف آستان قدس رضوی شد. از رقبات معین این کتابخانه نیز واگذاری یک باب منزل مسکونی توسط یک بانوی واقف و نیک‌اندیش به نام «ثریا ترابی گودرزی» است که برای توسعه کتابخانه یاد شده در نظر گرفته شده است. همچنین موقوفه «حاج شیخ صادق خزعلی» در سال۱۳۶۷ شمسی شامل دو باب دکان هم از دیگر رقبات معین کتابخانه «حاج شیخ محمد بروجردی» است.

در سفر به شهرستان شوشتر استان خوزستان می‌توانیم سراغ موقوفه‌ای از آستان قدس رضوی در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی برویم، یعنی کتابخانه «حاج شیخ محمد تقی شوشتری» که توسط وی و خانواده‌اش در سال۱۳۷۴ شمسی به انضمام تمامی کتاب‌های خطی و چاپی متعدد وقف آستان قدس رضوی شده است.

شهر «سوق» از توابع شهرستان «دهدشت» واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد است. آنچه سبب ارتباط نام این شهر با موضوع مورد بحث ما می‌شود، توجه به وقف کتاب در موقوفه «سید علی موسوی سوق» است. این شخص یکی از جانبازان گرانقدر دوران هشت سال دفاع مقدس است که منزل مسکونی خود با تمامی موارد ارزشمند دیگر از جمله کتاب‌ها و اشیای قدیمی و اسناد مربوط به انساب و سادات مدفون در منطقه جنوب غربی کشور در شهر سوق را در سال ۱۳۹۷ وقف آستان قدس رضوی کرده است.

شهرستان طبس استان خراسان جنوبی هم ازجمله مناطقی است که می‌توان نشانه‌ای از توجه و همت آستان قدس رضوی مرتبط با حوزه کتاب و کتاب‌خوانی را در آن یافت. در منطقه «محمدآباد» این شهرستان، کتابخانه‌ای متعلق به آستان مقدس حسین بن موسی الکاظم(ع) وجود دارد که از جمله کتابخانه‌های تشکیلات و نهادهای وابسته به آستان قدس رضوی است.

در خارج از کشور و درعرصه وقف برای تشکیلات آستان قدس رضوی در مقوله کتاب و کتاب‌خوانی و کتابخانه هم اقداماتی توسط واقفان و نیک‌اندیشان و فرهیختگان این حوزه انجام شده است. مانند نیات و اقدامات یک شخصیت و واقف هندی به نام «راجه محمد امیرخان» که در سال ۱۳۶۸ شمسی در منطقه محمودآباد «لکهنو»، مرکز ایالت اوتار پرادش هندوستان، کتابخانه‌ای را در این زمینه وقف آستان قدس رضوی کرده است.

حاج حسین ملک بزرگ‌ترین واقف حوزه کتاب
سالم حسین‌زاده، کارشناس مسئول تثبیت مالکیت و پیگیری حقوقی موقوفات آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با قدس در زمینه اسناد و سوابق موقوفاتی مربوط به کتاب و کتاب‌خوانی گفته است: براساس بررسی اسناد و سوابق موقوفاتی در تشکیلات بارگاه مقدس حضرت رضا(ع)، بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین موقوفه فرهنگی مربوط به حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در آستان قدس رضوی، موقوفه «مرحوم حاج حسین آقای ملک» است. از وی هشت وقف‌نامه و حدود 64رقبه وقفی در آستان مبارک امام هشتم(ع) وجود دارد. دو وقف‌نامه از این تعداد، به‌طور اختصاصی مربوط به ساختمان موزه و کتابخانه ملی ملک در شهر تهران است، به‌گونه‌ای که در آن وقف‌نامه اشاره به منزل پدری وی در منطقه «بازارحلبی‌سازها»ی تهران و مکان فعلی کتابخانه و موزه ملی ملک در شهر تهران واقع  در میدان امام خمینی(ره) (میدان توپخانه سابق) شده است. علاوه بر این دو وقف‌نامه، در چهاروقف‌نامه دیگر متعلق به وی نیز به بخشی از درآمدهای رقبات وقفی متعلق به کتابخانه و موزه ملی ملک مبنی بر وقف این موارد به آستان قدس رضوی اشاره شده است.
براساس این هشت وقف‌نامه، موقوفات مربوط از سال‌های 1316 تا 1348هجری شمسی توسط وی، وقف آستان مبارک حضرت ثامن‌الحجج(ع) شده است.
در بررسی اسناد و مدارک و سوابق موجود در تشکیلات آستان قدس رضوی علاوه بر موارد یاد شده، به برخی از موارد مرتبط با حوزه کتاب و کتاب‌خوانی و کتابخانه در آستان قدس رضوی هم برمی‌خوریم که شخص واقف یا فرد نیک‌اندیش وصیت کرده پس از مرگش، تمامی اموال و منزل مسکونی شخصی‌اش فروخته شده و برای توسعه مقوله کتاب و کتاب‌خوانی، وقف آستان قدس رضوی شود. مانند مرحوم «حسین خان شیشینه» که در سال1344 شمسی وصیت کرده منزل شخصی‌اش واقع در منطقه قلعه وزیر تهران به فروش رفته و از محل فروش آن، کتاب‌های علمی، فرهنگی و مذهبی برای کتابخانه آستان قدس رضوی تهیه و خریداری شود.
 همچنین «بانو برزگر» در سال1368 شمسی، منزل مسکونی و شخصی خود را برای اموری مانند خرید و چاپ کتاب‌های مذهبی و دینی به‌ویژه کتاب‌های معارف اسلامی و     مرتبط با مذهب تشیع اثنی‌عشری (شیعه جعفری دوازده امامی) برای آستان قدس رضوی اختصاص داده است.

آغاز نهضت وقف کتاب از ابتدای قرن چهارم هجری
«سالم حسین‌زاده»، کارشناس مسئول تثبیت مالکیت و پیگیری حقوقی موقوفات آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ما می‌گوید: توجه به مقوله کتاب و کتاب‌خوانی در بارگاه مطهر رضوی همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده، به‌گونه‌ای که از همان ابتدای قرن چهارم هجری قمری، واقفان نیک‌اندیش با درک صحیح از این اقدام خداپسندانه، اهمیت خاصی برای وقف کتاب قائل بوده‌اند. یکی از جلوه‌های زیبای بارگاه منور رضوی، وجود  آثار نفیس قرآنی است. در آستان مقدس امام رضا(ع) نفیس‌ترین و کامل‌ترین نسخه‌های قرآنی جهان اسلام گردآوری شده که از دل قرآن‌های نفیس که در دوره‌های گذشته از سوی ارادتمندان به آستان مبارک حضرت رضا(ع) وقف شده، می‌توان تاریخ کتابت در اسلام، تحولی که در صنعت چاپ و نشر طی قرون گذشته به‌وجود آمده تا خلاقیت‌هایی که در چاپ این کتاب آسمانی به کار رفته را مرور کرد.  همه نوع قرآن از خطی یا چاپی با کتاب‌آرایی‌های متنوع و زیبا در موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی به نمایش درآمده است. آثار ارزشمندی که به بهترین نحو در طول سال‌های گذشته نگهداری شده و افراد بیشتری را برای وقف آثار قرآنی به این آستان مبارک ترغیب کرده همگی نشان‌دهنده این موضوع است که توجه به وقف کتاب و کتاب‌خوانی و به طور خاص وقف قرآن در این بارگاه مقدس از پیشینه تاریخی کهن و غنی برخوردار است. اهدای کتاب در تمدن اسلامی از مهم‌ترین و کهن‌ترین کاربردهای وقف به شمار می‌رود و در همین زمینه، نخستین و متداول‌ترین نوع وقف، وقف قرآن بوده که از آن به عنوان «وقف مصاحف» نام برده می‌شود. از این نظر، باید به کهن‌ترین قرآن تاریخ‌دار حرم مطهر رضوی  اشاره کنم که «کشواد بن املاس» در سال 327قمری، آن را وقف حرم مبارک امام هشتم(ع) کرده است.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی