دکتر مارتین مکدرموت (۲۰۱۸- ۱۹۳۴ میلادی) دانشمند اروپایی و محقق ایرلندی معاصر کاتولیک، صاحب کتاب «اندیشه‌های کلامی شیخ مفید» در اثر خود که به عنوان یکی از منابع مرجع درباره شیخ مفید در کتابخانه‌های علوم اسلامی شناخته می‌شود، درباره علت انتخاب شیخ مفید برای تز خود گفته است: «من در جست‌وجوی شناخت بیشتر مؤسس ترویج و توسعه کلام شیعه بودم و برای همین، همه راه‌ها من را به سوی شیخ مفید هدایت می‌کرد».

این سخن از ناحیه یک پژوهشگر غیرمسلمان که به دنیای عقاید و فرهنگ شیعی پا گذاشته است، نشان می‌دهد شیخ مفید از هر منظر و رهیافت، یک شخصیت تراز اول و مؤسس و پیشگام در شکل‌دهی به باورها و هویت شیعی است.

هویت تازه
ابوعبدالله محمد بن محمد نعمان معروف به شیخ مفید در نیمه نخست قرن چهارم هجری (۳۳۶هجری) در بغداد به دنیا آمد و عمر شریف او تا یک دهه پس از آغاز قرن پنجم (۴۱۳هجری) ادامه یافت. دو قرنی که از منظر دانشوران و مورخان تاریخ اسلام، اوج شکوفایی تمدن اسلامی یا قرون طلایی نام گرفته است. دلیل این امر رونق علوم مختلف به خصوص علوم اسلامی همچون فقه و کلام بوده است و نماد تمدن اسلامی در این دو قرن، اهتمام به علم و عقیده و گسترش مراکز و محافل علمی دانسته می‌شود. بغداد در آن دوره مرکز علم و دانش بود و بسیاری از متکلمان، محدثان و فقیهان در آن حضور داشتند زیرا پایتخت خلافت اسلامی بود و خلفا برای پیشبرد مقاصد خود اسباب گستردگی علم را در آن دیار فراهم کرده بودند.
با وجود این، شخصیت‌ها و مسلمانان شیعه در آن دوره نیز از محدودیت‌ها و فشارها در امان نبودند اما به برکت عالمانی مانند شیخ مفید که در عهد خود مرجعیت علی‌الاطلاق یافته بود شیعیان هویت تازه‌ای یافتند که چارچوب رشد فکری شیعه در ادوار بعد نیز قرار گرفت.
او در دفاع از باورهای شیعه و دفع شبهات و ایرادهای مخالفان آنچنان قوی و تأثیرگذار بود که خطیب بغدادی مؤلف کتاب مهم تاریخ بغداد در روزی که شیخ مفید رحلت می‌کند خدا را شکرگزاری می‌کند که متکلم مزاحم آن‌ها از دنیا رفت!

مشمول عنایت امام زمان(عج)
بخش عمده‌ای از منزلت شیخ مفید نزد محبان اهل بیت(ع) به عنایت‌های امام زمان(عج) به وی بازمی‌گردد. مشهور است که این یگانه دوران مفتخر به دو تقدیرنامه از ناحیه مقدسه حضرت ولی عصر(عج) شده است.
علامه مجلسی در بحارالانوار از شیخ طوسی در الغیبه نقل می‌کند که امام زمان(عج) دو نامه برای شیخ مفید نوشت که در یکی از آن‌ها چنین آمده است: «إلی الأخ السدید الشیخ المفید»؛ از همین جاست که مرحوم مفید ملقب به این لقب شد.
علامه مجلسی و میرزا حسین نوری دو تن از محدثان شهیر شیعه نقل کرده‌اند که شخصی خدمت شیخ مفید رسید و از او درباره زنی که مرده است و بچه زنده‌ای در شکم دارد استفتا کرد. شیخ مفید دستور داد زن را دفن کنند و بچه را بیرون نیاورند. آن مرد از محضر شیخ مفید بیرون رفت. در وسط راه سواری او را تعقیب کرد و به اسم و رسم صدایش زد و به او گفت: مفید فرمود باید آن بچه زنده را از شکم مادر بیرون بیاورند و آن گاه زن وفات یافته را دفن کنند.
مدتی گذشت، آن مرد به بغداد نزد مفید رفت در حالی که آن بچه خردسال نیز همراهش بود. شیخ مفید متوجه شد که در فتوا اشتباه کرده است و لذا دستور داد درب خانه‌اش را ببندند و دیگر جواب مراجعان را نداد. پس از آن نامه یا توقیع مبارکی از ناحیه امام زمان(عج) دریافت کرد که در آن آمده بود: «إنا غیر مهملین لکم». در تاریخ شیعه شخصیت‌هایی که از طرف حضرت مهدی(عج) مورد توجه و عنایت قرار گرفته‌اند از محبوبیت مضاعفی برخوردارند و شیخ مفید در زمره این افراد است که نام‌گذاری نهم آذرماه در تقویم رسمی به عنوان روز بزرگداشت او کمترین کاری است که جامعه اسلامی می‌تواند برای پاسداشت مفاخر خود انجام دهد.

شیوه زیارت
شیخ مفید را می‌توان از عالمان مؤسس فرهنگ زیارت در جهان اسلام دانست. کتابُ الْمَزار یا مَناسِکُ الْمَزار معروف به اَلْمَزارُ الصّغیر از نخستین و کهن‌ترین زیارت‌نامه‌های شیعی است.
المزار شیخ مفید از کتاب‌های زیارتی و ادعیه معتبر به‌ شمار می‌آید و دانشمندان بزرگ شیعه در تألیف کتب زیارت، ادعیه و مناسک مرتبط، بر آن اعتماد و استناد کرده‌اند. مانند شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی یکی از برجسته‌ترین شاگردان شیخ مفید که در کتاب «تهذیب الأحکام» بخش‌های گسترده‌ای از این کتاب را نقل کرده است؛ سید غیاث‌الدین عبدالکریم بن طاووس در کتاب ارزشمند خود «فرحه الغری» و شیخ تقی‌الدین ابراهیم بن علی بن حسن عاملی کفعمی در کتاب‌های «البلد الأمین» و «المصباح».
شیخ مفید در آغاز کتاب، انگیزه خود از نگارش این کتاب را این گونه بیان می‌دارد: «با توجه به اینکه کتابی مستقل در زیارت ائمه(ع) از علمای اصحاب نگاشته نشده است تصمیم بر نگارش کتابی در شیوه زیارت دو امام بزرگوار حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) گرفتم». البته شیخ مفید در ادامه اثر خود یا به نوعی بخش دوم کتاب، زیارت پیامبر و دیگر ائمه(ع) را نیز اضافه کرده و یک زیارت‌نامه جامع ترتیب داده و زیارت اربعین را نیز در آن آورده است. این کتاب در مجموع حجم زیادی ندارد و هم اکنون نیز یک زیارت‌نامه قابل استفاده برای عموم است.

خبرنگار: بهمن دهستانی