«... مسئله این است که لازم می‌دانم به استحضار خاطر شریف برسانم و آن این است، هرگاه رؤسای سایر ادارات مانند جناب‌عالی در پیشرفت این قانون، موافقت اظهار می‌کردند، کمک فوق‌العاده به اجرای این قانون می‌شد. اولاً شخصاً به اداره تشریف آورده و برای مولود جدیدالورود خود با رعایت تمام جزئیات قانون، ورقه دریافت فرمودید، این همراهی شخصی جناب‌عالی بود، از طرفی شنیدم قدغن(دستور) فرمودید حقوق به ارباب حقوق آستانه مقدسه ندهند تا ورقه هویت ابراز نمایند. این منتهی درجه از موافقت است که فرمودید و بنده لازم می‌دانم تشکر خود را به جناب‌عالی تقدیم دارم. احترامات لازمه را تقدیم می‌نمایم....»؛ این بخشی از دستنویس «حاج مرتضی میرزا قهرمان»، رئیس سجل احوال ایالتی خراسان به «علی تقی خان فسا»، رئیس اداره محاسبات آستان قدس رضوی در تاریخ مهرماه ۱۳۰۶خورشیدی مبنی بر تشکر از همکاری خوب وی در پیشرفت قانون الزام ثبت‌احوال است که به سند شماره ۶۴۵۲۸/۳ در اداره اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
سوم دی ماه در تقویم تاریخ رسمی کشور به عنوان روز «ثبت احوال» نام‌گذاری شده است، به همین مناسبت در گفت‌وگو با کاظم جهانگیری، کارشناس اطلاع‌رسانی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی به تاریخچه و پیشینه ثبت‌احوال در مشهد و خراسان با تکیه بر اسناد آستان قدس رضوی پرداختیم. در ادامه بخش‌هایی از گفت‌وگوی خبرنگار قدس با وی را می‌خوانید.

پیشینه پیدایش ثبت احوال در ایران
ثبت‌احوال به شیوه یکپارچه و منسجم در جهان، از پدیده‌های سده نوزدهم میلادی به شمار می‌آید. اما در ایران در سال‌های پایانی سده سیزدهم خورشیدی، همزمان با نوسازی و تلاش برای مدرن‌سازی جامعه و دولت، ایجاد تشکیلاتی برای ثبت آمار و احوال مورد توجه قرار گرفت. تا پیش از آن، بر اساس آیین‌ها و باورهای سنتی، نام و تاریخ تولد هر فرد معمولاً پشت جلد کتاب‌های مقدس به‌ویژه قرآن مجید نوشته می‌شد. نیاز شناسایی اتباع برای ایجاد ارتش منظم و نیز گرفتن منظم مالیات از شهروندان، از مسائلی بود که وجود تشکیلات ثبت‌احوال را ضروری می‌کرد. سال ۱۲۹۷خورشیدی نقطه عطفی برای تشکیلات گسترده امروزین ثبت احوال ایران به شمار می‌آید. در یک روز پاییزی، زمانی که سی‌امین روز آذر در تقویم ورق می‌خورد و پایتخت‌نشینان زمستانی سرد را انتظار می‌کشیدند، ایجاد تشکیلات ثبت سجل برای ایرانیان به تصویب هیئت وزیران رسید. اما هفت سال زمان برد تا نخستین قانون ثبت‌احوال در ایران به تصویب مجلس شورای ملی برسد. این قانون دربرگیرنده ۳۵ماده بود و در خردادماه ۱۳۰۴ خورشیدی تصویب شد.

دلایل استقبال نکردن از گرفتن ورقه هویت
در مشهد نیز با وجود افتتاح اداره سجل احوال در سال۱۳۰۵ ، اجرای این قانون تا مرداد۱۳۰۶ به تعویق افتاد. علت طولانی شدن اجرای این قانون هم آن بود که عده‌ای از اهالی خراسان از جمله طایفه‌ها و ایل‌های بربری و تیموری از گرفتن ورقه هویت سر باز می‌زدند زیرا رؤسای آن‌ها می‌گفتند علت دادن ورقه هویت از طرف دولت گرفتن وجوهات و سربازگیری است، از این رو مردم این قانون را مخالف منافع خود می‌دیدند. ازآنجا که عامل اجرایی قوانین در خراسان، لشکر شرق بود، والیان خراسان و رؤسای ادارات سجل احوال توانستند با مساعدت لشکر شرق، مخالفان این قانون از جمله سران طایفه‌ها و ایل‌های خراسان را با خود موافق کنند.
اگر چه صدور اوراق هویت رایگان بود ولی گاهی کدخدایان محلی در برابر واگذاری اوراق هویت به مردم، وجوهی را دریافت می‌کردند و سوءاستفاده‌هایی از این قانون صورت می‌گرفت.

نقش آستان قدس در توسعه و اجرای قانون ثبت احوال
در پی تصویب نخستین قانون سجل احوال در سال۱۳۰۴ خورشیدی که وزارت داخله (وزارت کشور فعلی) موظف شد در همه ایالت‌ها و ولایت‌ها اداره احصائیه و سجل احوال دایر کند، اجرای این قانون در استان خراسان و مشهد نیز به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد.
با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از ساکنان شهر مشهد جزو کارکنان آستان قدس رضوی بودند و نیز با توجه به اینکه برخی از قریه‌ها و دهات در مشهد و توابع، جزو موقوفات آستان قدس رضوی بود، حمایت تشکیلات آستان قدس رضوی از این قانون توانست در توسعه آن تأثیرگذار باشد. همچنین تمهیدات اندیشیده شده توسط آستان قدس رضوی برای آسان‌سازی دریافت شناسنامه برای کارکنان، بیانگر رویکرد این نهاد مقدس درزمینه این امر مهم است.
چنان‌که در نامه «حاج مرتضی میرزا»، رئیس احصائیه و سجل احوال ایالتی خراسان به «علاء فسا»، رئیس محاسبات آستان قدس رضوی چنین بیان شده: «... یک مسئله است که لازم می‌دانم به استحضار خاطر شریف برسانم و آن این است، هرگاه رؤسای سایر ادارات مانند جناب‌عالی در پیشرفت این قانون موافقت اظهار می‌کردند، کمک فوق‌العاده به اجرای این قانون می‌شد. اولاً شخصاً به اداره تشریف آورده و برای مولود جدیدالورود خود با رعایت تمام جزئیات قانون، ورقه دریافت فرمودید. این همراهی شخصی جناب‌عالی بود. از طرفی شنیدم قدغن(دستور) فرموده‌اید حقوق، به ارباب حقوق آستانه مقدسه ندهند تا ورقه هویت ابراز نمایند، این تکمیل درجه از موافقت است که فرموده‌اید و بنده لازم می‌دانم تشکر خود را به جناب‌عالی تقدیم دارم. احترامات لازمه را تقدیم می‌نمایم....». (سند شماره ۶۴۵۲۸/۳ اداره اسناد آستان قدس)
البته گویا صدور شناسنامه در برخی رقبات موقوفه آستان قدس رضوی مانند طرق به دلیل حضور نداشتن اهالی به کندی پیش رفته است که علت این امر، برداشت محصول و گرفتاری رعایا ذکر شده است. همچنین ضمن برشماری نقش آستان قدس رضوی در این امر، در مکاتبه مورخه ۳۰ مردادماه ۱۳۰۷، توسط «محمدولی اسدی» به وزارت دربار پهلوی چنین ذکر شده است:
«... در جواب مرقومه نمره ۱۹۵۳ خاطر عالی را مستحضر می‌دارد که به شهادت جریان کار و اسناد رسمی، پیشرفت کار اداره سجل احوال در خراسان فقط و فقط در نتیجه مساعدت و جدیت اداره تولیت آستان قدس رضوی بوده است و بس و از کلیه اوراق هویت که تاکنون صادر شده است، ۵۰درصد آن متعلق به اجزای آستان قدس است. اداره تولیت برای اجرای این قانون از تأدیه حقوق و وظیفه و شهریه اشخاص خودداری نموده که مجبور به تحصیل ورقه هویت شوند و این تصمیم موجب شد که در سال گذشته جمعی برای توقیف حقوق خود از این بنده به آن وزارت جلیله و دفتر مخصوص، شکایت نموده‌اند...».

اشتباه‌ها و غلط‌های چاپی و شکایت‌ها
اوراق هویت دریافت شده با وجود دقت، گاهی دارای اشتباه‌های فاحشی در مشخصات بود که سبب بروز مشکلاتی برای صاحبان آنان می‌شد. چنان‌که در مکاتبه مورخه ۲۲اردیبهشت ۱۳۰۷ نیابت تولیت آستان قدس رضوی به اداره سجل احوال ایالتی خراسان چنین نوشته شده است:
«... اوراق هویتی که مستخدمین آستان قدس ارائه می‌دهند، گاهی اختلافات مهمی دیده می‌شود که از نقطه نظر اداری، کارکنان آستان قدس را گرفتار اشکال می‌نماید. من جمله ورقه هویت نمره ۱۴۳۲۲ مورخه ۱۶ آبان ماه سال ماضی است. به اسم «محمد آقای زرگران» و «حاج عبدالرحیم زرگران» ساکن محله چهارباغ، کوچه آقا میرزا ابراهیم که هنوز به تصدیق کمیساریای محل نیز نرسیده است. ورقه مزبوره تاریخ تولد را ۱۲۸۶شمسی معین کرده است در صورتی‌که شخصی که می‌گوید ورقه متعلق به من است از قیافه و ظاهر حالش مسلم است که خیلی بعد از این تاریخ متولد شده است...».(سند شماره ۵-۶۶۱۹۲/۴ اداره اسناد آستان قدس)

خبرنگار: محمدحســین مروج کاشانی