انتخاب نام‌خانوادگی مورد نظر این‌گونه بود که از سوی سرپرست خانواده به سایر افراد خانواده‌اش هم اطلاق می‌شد، نام‌خانوادگی براساس محل اسکان قوم؛ نام یا شهرت بزرگ خاندان، پدر، پدربزرگ و جد و گاهی هم شغل یا حرفه یا یک ویژگی ظاهری انتخاب می‌شد.
با نگاهی به اسناد ثبت‌احوال، بیشترین فراوانی نام‌خانوادگی که در حال حاضر وجود دارد «محمدی» است و پس از آن حسینی، احمدی، رضایی، مرادی، حیدری، کریمی، موسوی، جعفری، قاسمی، عباسی، رحیمی، ابراهیمی، زارعی، محمودی، غلامی، اکبری، میرزایی و قربانی به ترتیب بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند.

افتتاح اداره «سجل احوال» در سال ۱۲۹۷
اکنون ۱۰۴سال از افتتاح اداره «سجل احوال» می‌گذرد. براساس اسناد موجود این اداره پیش از اجباری شدن انتخاب نام‌خانوادگی برای افراد، فعالیت خود را در سال ۱۲۹۷ آغاز کرده بود.
اداره «سجل احوال» در زمان قاجار و در وزارت کشور آن زمان فعالیت خود را آغاز کرد و برای انتخاب نام‌خانوادگی چند روش را در اختیار مردم قرار داد؛ انتخاب نام‌خانوادگی براساس شغل یا تولد در یک شهر یا روستا از جمله این روش‌ها بود.
در این میان، عده زیادی در انتخاب نام‌خانوادگی‌شان از مشاغل مرتبط در حرم مطهر رضوی استفاده می‌کردند.

زیارت مشهد، اعتبار و دلیل انتخاب نام‌خانوادگی مردم
دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، پژوهشگر تاریخ محلی و شفاهی در اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با رواق می‌گوید: در گذشته موضوعی به نام فامیل نداشتیم، اما امروز افراد با فامیل یا نام‌خانوادگی خود شناسایی و مشخص می‌شوند.
او به اسناد مختلفی اشاره می‌کند که آغاز انتخاب نام‌خانوادگی مردم را از دوره پهلوی مشخص می‌کند و این اسناد در ثبت‌احوال و برخی نیز در اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد.
دکتر حسن‌آبادی با اشاره به شیوه‌های انتخاب نام‌خانوادگی مردم که مرتبط با حرم مطهر رضوی است، بیان می‌کند: در گذشته به خاطر اعتبار زیارت حرم مطهر رضوی، یکی از شیوه‌های انتخاب نام‌خانوادگی این بوده برخی که به قصد زیارت به مشهد سفر کرده بودند فامیلشان را «مشهدی» یا کلماتی از این دست انتخاب می‌کردند.
او اضافه می‌کند: امروزه اگر با فامیل مشهدی برخورد کنیم با خود فکر می‌کنیم شاید چون فرد مورد نظر در مشهد متولد شده این فامیل را برای خود انتخاب کرده، در صورتی که منشأ بسیاری از این نوع نام‌خانوادگی‌ها زیارت مشهد است.

پُست خدمتی؛ مهم‌ترین و مرسوم‌ترین انتخاب نام‌خانوادگی
به گفته این پژوهشگر، در گذشته مناصب زیادی در حرم مطهر رضوی وجود داشته که همین موضوع سبب می‌شد مردم منصب خود در حرم را به عنوان نام‌خانوادگی‌شان انتخاب کنند.
دکتر حسن‌آبادی بیان می‌کند: امروزه نام‌های‌خانوادگی مانند خادمی، قائم‌مقامی، دربان رضوی و... وجود دارد که برگرفته از مناصب افراد در گذشته بوده است.
او معتقد است: البته برخی افراد و یا نسل‌های بعدی که از منصب و پستی در آستان قدس برخوردار نبوده‌اند ممکن است بعدها نام‌خانوادگی‌شان را تغییر داده باشند.

انتخاب نام‌خانوادگی براساس شغل‌های مرتبط در حرم مطهر رضوی
انتخاب نام‌خانوادگی براساس پست‌ها در حرم مطهر رضوی تنها به این قسمت ختم نمی‌شود بلکه برخی از مشاغل که مرتبط با حرم مطهر رضوی بود هم به این لیست اضافه می‌شود. به عنوان مثال، اسناد نشان می‌دهد «فرج‌ الله الموسوی» نامی در همین دوران در روزنامه‌ای چنین آگهی داده است: «نظر به اینکه اجداد پدری بنده چراغبان بوده‌اند، لهذا نام فامیل خود را چراغبان معرفی می‌ نمایم». اسناد موجود نشان می‌دهد عموم این نام ‌های خانوادگی برای اطلاع‌رسانی به فامیل و ثبت آن و پیشگیری از انتخاب آن توسط دیگران در روزنامه ‌های کثیرالانتشار چاپ می شده است.
بسیاری از این اطلاع‌رسانی‌ها در جراید دوره پهلوی اول و پس از تصویب قانون اجباری شدن نام‌خانوادگی چاپ شده، البته قدمت نخستین اعلام انتخاب نام خانوادگی متعلق به ۱۲۹۷شمسی است.

انتخاب القاب برای نام‌خانوادگی
پژوهشگر تاریخ محلی و شفاهی در اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به سایر شیوه‌های انتخاب نام‌خانوادگی در گذشته نیز گریزی می‌زند و می‌گوید: برخی القابی را که داشتند به عنوان نام‌خانوادگی خود انتخاب می‌کردند البته این موضوع به دوران قاجار بازمی‌گردد.
او معتقد است در دوران قاجار نام‌خانوادگی مانند اکنون زیاد مطرح نبوده و افراد بیشتر برای شناسایی و مشخص شدن خود، القابی را برای خویش تعیین می‌کردند.
این پژوهشگر ادامه می‌دهد: نقیب‌الاسرار، نظام‌التولیه و قوام‌التولیه در این بخش قرار می‌گیرند که مورد دوم و سوم پس از مدتی نام‌خانوادگی خود را به نظام رضوی و قوام رضوی تغییر داده‌اند.

سادات رضوی، موضوعی پرطرفدار برای انتخاب نام‌خانوادگی
دکتر حسن‌آبادی درخصوص انتخاب نام‌خانوادگی براساس جد سادات می‌گوید: این شیوه نیز میان افراد در این بخش بسیار پرطرفدار بوده به‌طوری که ممکن است افراد لزوماً سادات نباشند اما برای خود نام‌های خانوادگی همچون سادات، سادات رضوی، موسوی، حسینی و... را انتخاب کرده باشند.
به گفته این پژوهشگر، نام‌خانوادگی با عنوان موسوی و مانند آن بسیار زیاد است و علت آن هم به خاطر پست‌های زیادی است که جد این نام‌خانوادگی در گذشته در حرم مطهر رضوی داشته و هم به خاطر سادات بودن آن‌هاست.
او ادامه می‌دهد: سادات حسینی از دوران صفویه با انتخاب این عنوان برای خود قدمتی طولانی دارند، همچنین فامیل‌هایی مانند سادات موسوی و سادات رضوی نیز با تعداد زیاد در میان نام‌های‌خانوادگی با قدمت بسیار محسوب می‌شوند.
دکتر حسن‌آبادی اضافه می‌کند: کلمه رضوی نیز از جمله پسوندهایی است که مردم در کنار یک نام‌خانوادگی برای خود در نظر می‌گرفتند.

خبرنگار: مهدیه قمری