کلمه «حاج»، «حاجیه» و «حاجی» از نمونه‌هایی است که حتی تا امروز میان مسلمانان کشورهای مختلف و ازجمله ایران اسلامی کاربرد فراوان دارد و نشان‌دهنده تشرف شخص موردنظر به سفر معنوی حج و زیارت بیت‌الله الحرام است. «کربلایی»، «نجفی»، «قمی»، «کاظمینی» و... نیز از دیگر القاب و عناوین مرتبط در این زمینه است که هنوز کم و بیش رواج دارد.
در این میان کلمه و عنوان «مشهدی» که مرتبط با زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) و سفر به شهر مقدس مشهد یا سکونت در این شهر زیارتی است نیز از این قاعده مستثنا نیست. خیلی‌ها را می‌شناسیم که در ابتدای نام خود یا در انتهای نام‌خانوادگی‌شان عنوان مشهدی و یا سایر مشتقات این کلمه را دارند که حکایت از همین موضوع و واقعیت دارد.
برای بررسی بیشتر این موضوع، سراغ مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم. جایی که به احتمال زیاد می‌توان اسناد و مدارک ارزشمندی در میان اوراق گرانبهای تاریخی و اسناد کم‌نظیر ادوار گذشته در این زمینه پیدا کرد. «زهرا فاطمی مقدم» کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش‌آرشیو اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، کسی است که به عنوان کارشناس و دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ در این زمینه برایمان سخنان ارزشمندی را بیان کرد.
در ادامه بخش‌هایی از گپ و گفت خبرنگار قدس با او را می‌خوانید.
مشهدی، مشدی و مشتی
واژه «مشهدی» صفت منسوب به شهر مقدس مشهد است. در لغت‌نامه دهخدا به نقل از ناظم‌الاطباء در توضیح این واژه نوشته شده: «این لقب مربوط به کسی است که مزار امام ثامن علیه الصلوة والسلام را زیارت کرده باشد. همچنین پیشوند نامی است که در قدیم به کسانی که به قصد زیارت آرامگاه علی بن موسی‌الرضا(ع)، امام هشتم شیعیان به مشهد می‌رفته‌اند اطلاق می‌شده است. این پیشوند در لهجه‌های مختلف و در بین عوام به صور گوناگونی نظیر مَشتی، مَشَدی، مَشدی، مَش و... نیز تلفظ می‌شود».
پس از شهادت و تدفین پیکر مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) در منطقه «سناباد»، از آن پس به‌تدریج این منطقه همان‌گونه که بیهقی در کتابش ذکر می‌کند «مشهد علی بن موسی‌الرضا» و یا گاهی «مشهدالرضا» خوانده شد که به‌تدریج به نام مشهد خلاصه شد. به همین دلیل افرادی که از این منطقه بودند به نام «مشهدی» شناخته می‌شدند. البته دقیقاً مشخص نیست نخستین بار این پیشوند و یا پسوند مربوط به نام افراد چه زمانی استفاده شده، ولی افراد شهیری چون «سلطان علی مشهدی» خوشنویس اوایل قرن دهم چون متولد مشهد بودند، بدین نام خوانده می‌شده‌اند.
قدیمی‌ترین «مشهدی» از ۶۶۱سال پیش
در مجموعه اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اسناد بسیاری وجود دارد که در آن از لقب «مشهدی» برای نام بردن و خطاب کردن افراد استفاده شده است. قدیمی‌ترین سند موجود در این مرکز که به پسوند نام «مشهدی» اشاره دارد مربوط به سال ۷۸۴ هجری قمری یعنی دوره تیموری و به شماره ۱۴۸۶۸۴ است. در این سند در خصوص «تحویل ابریشم نگارش‌یافته» (پارچه‌های بافته شده از ابریشم یا پارچه‌هایی که تزئینات ابریشمی دارد) اسم «ترکان خاتون بنت حوج علی مشهدی» دیده می‌شود.
در دوره صفوی به دلیل توجه ویژه به توسعه حرم مطهر رضوی، شاهد افزایش تعداد زائران این بارگاه هستیم. در برخی منابع ذکر شده شاه عباس صفوی دستور داد هرکس به زیارت حرم امام هشتم(ع) رفته باشد، می‌تواند پیشوند «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت؛ موضوعی که به‌خوبی در اسناد آستان قدس دیده می‌شود. بررسی اسناد نشان می‌دهد کاربرد لقب مشهدی در اوایل دوره صفوی بیشتر برای صنعتگران و صاحبان حرفه‌های گوناگون بوده است. مانند میرمحمد مشهدی که مطابق سند شماره ۴۲۲۲۴ در سال ۱۰۱۱ هجری قمری ریخته‌گر بوده است. اما به‌تدریج کاربرد این واژه عمومیت بیشتری پیدا می‌کند و برخی از کارکنان آستان قدس و حرم مطهر رضوی نیز از این لقب بهره می‌گیرند. موضوعی که حتی شامل خانم‌ها نیز می‌شده است؛ برای مثال در سند مربوط به سال ۱۰۶۷ هجری قمری به شماره ۳۳۶۱۸ درخصوص پرداخت مرسوم و به تعبیری حقوق کفشبانان حرم مطهر رضوی به نام «مسماه آغا زینب و آغا بیگم مشهدی» برمی‌خوریم که حقوق خود را دریافت کرده‌است. لازم به ذکر است در این اسناد، اشاره مشخص و مستقیمی به این موضوع نشده که این افراد متولد مشهد هستند و یا به دلیل کسب فیض زیارت به این صفت ملقب شده‌اند. البته در کتاب‌ها و سفرنامه‌های اروپاییان به‌صراحت به این موضوع اشاره شده که زائران حرم مطهرامام رضا(ع) از این لقب استفاده می‌کردند.
۶۰۰ سند برای «مشهدی»ها در دوره قاجار
تعداد اسامی افرادی که لقب مشهدی دارند در اسناد دوره افشاریه کاهش پیدا می‌کند اما در دوره قاجاریه کاربرد این نام بیشتر می‌شود، به‌گونه‌ای که در بیش از ۶۰۰ سند، افراد با نام مشهدی خطاب شده‌اند که البته بخشی از آنان نیز کارکنان حرم مطهر هستند و برخی نیز مانند «مشهدی ابوالقاسم فراش حرم حضرت عبدالعظیم(ع)» از زائران حرم منور امام هشتم(ع) هستند. از سند شماره ۲۳۹۸۷ چنین برمی‌آید که این فرد به نیت زیارت در سال ۱۳۰۳ هجری قمری به حرم مشرف شده و مورد عنایت و توجه ویژه متولی‌باشی حرم نیز قرار گرفته است. به هر ترتیب استفاده از لقب مشهدی به حدی فراگیر و مورد استفاده بود که حتی در دوره پهلوی که استفاده از نام خانوادگی اجباری شد تبدیل به نام خانوادگی افراد شد.
نظر شما