دو ﺑـﺎر از اﯾـﻦ ﺗﻬﺎجم‌ها ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﺮوی ﺧﺎرﺟﯽ ﻏﺰﻫﺎی ازﺑﮏ (996 هجری قمری) و روس‌ﻫﺎ (1330هجری قمری) و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ ﻧﺎدرﻣﯿﺮزا، ﺷﺎﻫﺰاده اﻓﺸﺎری، حسن خان سالار و رژیم پهلوی اول (در سال1314 هجری شمسی) ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﻮپ‌ﺑﻨـﺪی ﺣـﺮم مطهر امام هشتم(ع) توسط عمال روسیه تزاری در دهم ماه ربیع‌الثانی سال1330 هجری قمری در زﻣـﺮه ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ با وجود اﻫﻤﯿﺖ آن ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻋﻠﺖ اﯾـﻦ اﻣـﺮ را ﺑﺎﯾـﺪ در ﺿـﻌﻒ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن دوره و توجه کم محققان به این دوره تاریخی دانست که با وجود اهمیت تاریخی، مطالب زیادی در ﻣﻮرد آن ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.

 در گفت‌وگو با «دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی» محقق و پژوهشگر حوزه تاریخ محلی و تاریخ شفاهی به این واقعه پرداخته‌ایم. وی دارای مدرک تحصیلی دکترای تاریخ محلی بوده و هم اکنون مدیریت مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را برعهده دارد.

آقای دکتر! لطفاً به طور خلاصه تاریخچه‌ای از هتک حرمت بارگاه مطهر امام رضا(ع) بیان کنید.

با توجه به شواهد موجود در تواریخ، حرم مطهر رضوی در طول مدت بیش از هزار و دویست و اندی سال پس از شهادت حضرت رضا(ع) چندین بار مورد هتک حرمت قرار گرفت که بیشتر به دلیل شرایط سیاسی، حکومتی و کشمکش‌های قومی و... بوده است. نخستین حمله در زمان غوزها (از اقوام غیرایرانی) بوده که به خراسان و مشهد در سال 548 هجری قمری حمله کردند. از این حمله جدی‌تر، حمله لشکر ازبک‌ها در سال 996 هجری قمری و در جریان تصرف مشهد و حمله به حرم مطهر بوده که حدود 10 سال شهر مشهد در تصرف آنان بود و موجب شهید شدن عده‌ای از زائران حرم در قسمت بالاسر مرقد منور حضرت امام هشتم(ع) شد.مورد بعدی، درباره فتنه سالار در دهه 60 هجری قمری یعنی بین سال‌های 1263 تا 1267هجری قمری است. در این فتنه بحث شورش علیه دولت مرکزی ایران و تصرف حرم مطهر رضوی و استفاده از خزائن و طلاهای حرم برای امور نظامی مطرح شده است. از دیگر موارد حمله به بارگاه مقدس امام رضا(ع) می‌توان به واقعه به توپ بستن گنبد حرم مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع) توسط عمال روسیه تزاری در تاریخ دهم ماه ربیع‌الثانی سال 1330 هجری قمری اشاره کرد. همچنین دستور حمله رضاشاه پهلوی به مسجد جامع گوهرشاد مشهد در سال 1314 هجری شمسی و حمله لشکریان رژیم ستمشاهی در زمان پهلوی دوم در تاریخ 29 آبان سال 1357 هجری شمسی که تعدادی از زائران در حرم مطهر به شهادت رسیدند از دیگر موارد و وقایع حمله به بارگاه مقدس امام رضا(ع) به شمار می‌رود.

وضعیت آستان قدس و شهر مشهد در زمان حمله عمال روسیه تزاری به بارگاه مطهر رضوی چگونه بوده است؟

وضعیت مشهد پس از دوره مشروطه، یک حالت نابسامانی داشت و زد و خورد بین مشروطه‌خواهان و افراد ضدمشروطه در آن دوران همواره وجود داشته است. اصولاً ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺴﯿﺎری از ﺷﻬﺮﻫﺎی دیگر ایران، ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﺸﺪ و این عامل موجب شد در سال‌های 1324 تا 1330 هجری قمری، شهر مشهد پیوسته دچار تنش و آشوب باشد. همچنین وضعیت آستان قدس نیز در این زمان مطلوب و جالب نبوده است و زد و ﺧﻮرد ﺑـﯿﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺮح ﺷـﺪن ﻣـﺸﺮوﻃﻪ در ﻣـﺸﻬﺪ در ﺳـﺎل 1324هجری قمری ﺗـﺎ ﭘﯿـﺮوزی ﮐﺎﻣـﻞ ﻣﺸﺮوﻃﻪ‌ﻃﻠﺒﺎن در ﺳﺎل 1327 هجری قمری ادامه یافت. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از اﯾﻦ ﺳﺎل ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺸﺮوﻃﻪ‌ﺧﻮاﻫﺎن ﭘﯿﺮوز ﺑﻮدﻧﺪ، اﻣﺎ ﺑﺎﻓﺖ ﺳﻨﺘﯽ ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﯽ از  ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﯾﺎ اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ سبب ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‌ﻫﺎ ﻫﻤﭽﻮن آﺗﺶ زﯾﺮ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ موجب ﻧﺎاﻣﻨﯽ‌ﻫﺎﯾﯽ در ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ شود و در واﻗﻊ رﯾﺸﻪ اﯾﻦ ﻧﺎرﺿـﺎﯾﺘﯽ‌ﻫﺎ سبب ﺗﺤﺮﯾﮏ اﻓﺮاد در ﺷﻬﺮ و ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﺷﺮاﯾﻄﯽ شد ﮐﻪ ﺣﺮم ﻣﻄﻬﺮ رضوی ﺑﻤﺒﺎران ﮔﺮدد. این دوران در زمان حکومت قاجار و حکومت احمدشاه بوده است. در این حمله چند عامل را باید همزمان در نظر گرفت؛ اولاً: وضعیت آستان قدس رضوی، ثانیاً: وضعیت حکومت و استانداری خراسان آن موقع، ثالثاً: ارتباطات بین‌المللی و دخالت عوامل بیگانه و خارجی‌ها. این سه عامل همزمان در وقوع حمله لشکریان روسیه تزاری به بارگاه مطهر امام رضا(ع) و به توپ بستن گنبد مطهر رضوی تأثیر داشته است.

در این زمان، متولی آستان قدس تازه تغییر کرده بود و شخصی به نام «مرتضی قلی‌خان طباطبایی» که از واقفان حرم مطهر است به تولیت آستان قدس می‌رسد و به همین دلیل، آشنایی کاملی با وضعیت آستان قدس نداشته است. مسئله دوم، بحث وضعیت شهر مشهد و حکومت خراسان است. در این زمان «رکن‌الدوله» حاکم خراسان بوده و اختلاف‌هایی بین او و مسئولان حکومتی در مرکز کشور وجود داشته است و زمزمه‌های تغییر حاکم خراسان و آمدن شخصی به نام «نیرالدوله» که از شاهزادگان قاجار است به گوش می‌رسد. این عامل موجب دلسرد شدن رکن‌الدوله و عدم دخالت وی در امور جاری در منطقه خراسان و شهر مشهد می‌شود.

وضعیت مشهد که به شدت به هم ریخته و متشنج است و از حدود یک ماه پیش از وقوع حمله عمال روسیه تزاری، شخصی به نام «نایب علی‌اکبر حسنی» از اشرار منطقه نوغان مشهد به همراه شخص دیگری به نام «سیدمحمد طالب الحق» که شخص خطیب و سخنوری بود ابتدا در محل گنبد خشتی (در خیابان طبرسی فعلی) چادری برپا کرده و پس از مدتی وارد حرم شدند و اداره آن را در دست گرفتند. از طرف دیگر هم شخصی به نام «یوسف‌خان هراتی» که در این زمان برای فرار از مجازات به حرم مطهر پناه برده و به اصطلاح «بست» نشسته بود نیز به شورشیان پیوست و در این زمان از «محمد قریش‌آبادی» که جزو یاغیان منطقه خراسان محسوب می‌شد دعوت کردند و او نیز به این افراد ملحق شد. شرایط به گونه‌ای بود که عملاً حرم مطهر امام رضا(ع) و محلات اطراف آن در اختیار این افراد یاغی بود و هر روزه در حرم مطهر از نیروهای خود به اصطلاح سان می‌دیدند و بازدید می‌کردند و ضمن مخالفت با مشروطه از محمدعلی شاه قاجار حمایت می‌کردند.

البته گفتنی است در این زمان محمدعلی شاه هنوز در دوران تبعید در روسیه بود و در این روزها عملاً با در اختیار گرفتن امور حرم، یاغیان اقدام به آزار و اذیت زائران و همچنین غارت و چپاول مغازه‌های اطراف حرم و زائران می‌کردند.

حتی چند روز پیش از به توپ بستن  گنبد مطهر توسط روسیه تزاری، معاون کمیساری مشهد (نظمیه مشهد) که شخصی به نام «نایب حبیب» بود توسط شورشیان کشته می‌شود و عملاً با توجه به رفتن حاکم خراسان یعنی رکن‌الدوله و ضعف نظمیه مشهد، مسئله امنیت شهر مشهد خیلی سر و سامانی نداشت. اما در این میان باید به نقش روسیه تزاری هم در ماجرای به توپ بستن  حرم مطهر توجه شود.لشکریان روسیه در اواخر ماه محرم‌الحرام سال 1330 هجری قمری وارد مشهد شدند و در ابتدا حتی به دلیل اینکه در مسیر آمدن خود ترکمانان را نیز قلع و قمع کرده بودند مورد استقبال برخی از مردم خراسان نیز قرار گرفتند.در این میان ارتباط شخصی به نام «یوسف‌خان هراتی» که از سفارت روسیه حقوق دریافت می‌کرد و طالب الحق یزدی که پس از دستگیری در ماجرای به توپ بستن  حرم مطهر، توسط روس‌ها آزاد می‌شود با کنسول روسیه در مشهد قابل توجه است. چند روز پیش از به توپ بستن ، شورشیان پس از کشتن «نایب حبیب» اقدام به قتل و غارت چند مغازه‌دار کرده که برخی از آن‌ها تحت الحمایه روس‌ها بودند. این عمل موجب شد تا روس‌ها که پیش‌تر به نظر می‌رسید به صورت پنهانی از بحث شورش حمایت می‌کردند عملاً وارد ماجرا شده و دخالت کنند.

در ابتدا شخصی به نام «دابیژا» که کنسول روسیه است، دستور خلع سلاح نیروهای نظمیه مشهد را می‌دهد و عملاً شهر بدون هر گونه نیروی بازدارنده می‌ماند و در ادامه به شورشیان نیز هشدار تحویل سلاح و ترک حرم مطهر داده می‌شود، با توجه به ارتباطاتی که روس‌ها با برخی از عناصر این شورش داشتند، آن‌ها فکر نمی‌کردند که نیروهای دولت روسیه، اقدامی در سرکوب آنان کنند و همچنین خود مردم و علمای مشهد نیز فکر نمی‌کردند به خاطر قداست و حرمت حرم مطهر رضوی، روس‌ها اقدام به حمله به این بارگاه مطهر و مقدس نمایند. آنچه در شواهد تاریخی، مشهود است روس‌ها از چند نقطه مشهد از جمله باغ‌خونی، بالاخیابان و... به حرم مطهر حمله کردند.

لازم به ذکر است نقشه و تصویری وجود دارد که اصل آن در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و این تصویر توسط «میرزا طاهر مصنع رضوی»، ساعت‌ساز آستانه مقدسه رضویه و مشرف روشنایی حرم مطهر امام هشتم(ع) در سال 1330 هجری قمری و پس از واقعه به توپ بستن  گنبد و حرم مقدس امام رضا(ع) کشیده شده که خود وی به دلیل سرودن قصیده‌ای در مذمت عملکرد روس‌ها، دستگیر و زندانی می‌شود و این نقشه را بر اساس مشاهدات خود ترسیم کرده است که به صورت دقیق محل نگهداری اسیران و استقرار نیروهای روسی و همچنین توپ‌ها در پشت بام حرم مطهر امام هشتم(ع) در آن مشخص شده است.پس از این به توپ بستن  و بیرون کردن شورشیان، تعدادی از زائران نیز به شهادت رسیدند و حرم مطهر تا سه روز بسته بود. همچنین در تعداد کشته‌شدگان اختلاف نظر وجود دارد و از 60 تا 64 نفر و حتی تا 800 نفر نیز ذکر کرده‌اند. پس از سه روز از این حادثه تلخ، متولی آستان قدس یعنی «مرتضی قلی‌خان طباطبایی» وارد عمل شده و اداره حرم مطهر به این شخص تحویل داده می‌شود.

وقایع و پیامدهای پس از به توپ بستن  چه بوده است؟

شورشیان توسط خود روس‌ها دستگیر می‌شوند و بحث آزادی طالب الحق یزدی مطرح می‌شود و یوسف‌خان هراتی نیز کشته می‌شود و قریش‌آبادی نیز فراری می‌شود. این واقعه در شرایط سیاسی آن زمان ایران نیز تأثیر بسیاری داشته و موجب ناراحتی علما و مردم در مشهد و نجف اشرف شده و تعدادی قصیده نیز در این باره سروده می‌شود که از جمله می‌توان به قصیده «میرزا طاهر مصنع رضوی» و «ملک‌الشعرای بهار» اشاره کرد. این قصاید در کتاب «تاریخ انقلاب طوس» توسط «ستار شهبازی» پس از جمع‌آوری و تصحیح، گردآوری شده است.

لازم به ذکر است در باور بسیاری از افراد، سقوط حکومت تزارها در روسیه شاید به خاطر همین هتک حرمت به بارگاه مقدس رضوی بوده باشد.همچنین تا چند سال پس از واقعه به توپ بستن  حرم مطهر امام هشتم(ع) صحبتی از خسارت‌ها در شواهد و اسناد تاریخی نیست اما بعد از سقوط حکومت تزارها در سال 1337 هجری قمری پیگیری دریافت خسارت از روس‌ها انجام می‌شود و در همان زمان برآورد خسارات توسط متولی آستان قدس یعنی «مرتضی قلی خان طباطبایی» به انجام رسید که در اسناد همان زمان منعکس شده است. هر چند که به نظر می‌رسد برآورد خسارت خیلی دقیق و واقعی نبوده است ولی می‌تواند تا حدودی نشان‌دهنده میزان خسارت وارده به حرم مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع) باشد. در این زمینه باید تأکید کرد که مطابق آنچه در تاریخ ذکر شده است، مقصران این حادثه چه ایرانی و چه روسی عاقبت به خیر نشدند؛ کنسول روسیه یعنی «دابیژا» در کشور لهستان توسط انقلابیون روسی کشته می‌شود، همچنین «نایب علی‌اکبر حسنی» و «محمد قریش‌آبادی» هم کشته شدند و سایر شورشیان نیز سرنوشت مشابهی داشته‌اند.