نویسندگان در این مقاله تلاش کرده‌اند روش‌ها و رویکردهای فرهنگی امام علی بن موسی‌الرضا(ع) را به منظور پاسداشت و محافظت از قیام سالار شهیدان(ع) بررسی کنند. ما از خلال این پژوهش، مواردی را که احتمالاً کمتر به گوشتان خورده، می‌آوریم.
ویژگی‌های کشتی نجات حسینی
«تبیین جایگاه امام حسین(ع) در میان سایر ائمه(ع)» یکی از همین راهکارها به شمار می‌رود. در همین خصوص از امام رضا(ع) نقل شده که فرموده‌اند:«کلنا سفینة النجاة، و لکن سفینة الحسین اوسع، و فی لج البحر اسرع؛ همه ما (اهل بیت) کشتی نجات هستیم ولی کشتی نجات حسین وسیعتر و در تلاطم امواج، سریعتر است».
علاوه بر این، همچنان که توصیه امام رضا(ع) را به پسر شبیب در خصوص گریه بر مصیبت حسین(ع) احتمالاً شنیده باشید، بد نیست بدانید امام در ادامه‌اش می‌گویند اگر می‌خواهد مانند شهدای کربلا بوده و ثواب آنان را داشته باشد، پس از یاد کردن مصیبت، این جمله را بگوید: «یا لیتنی کنت معهم فافوز فوزاً عظیماً؛ کاش من با ایشان بودم و به رستگاری بزرگی دست می‌یافتم».
«ابراز تنفر از قاتلان سیدالشهدا(ع)» نیز راهکار دیگری است که امام به تبع از پدران بزرگوارش در پیش می‌گیرند. حجم روایت‌هایی که امام رضا(ع) در خصوص ضرورت دوستی و احترام به اهل‌بیت(ع) از سلسله معصومانِ پیش از خود به‌خصوص رسول خدا(ص) نقل می‌کنند، قابل تأمل است. همچنین امام(ع) به ریان ابن‌شبیب می‌گویند اگر می‌خواهد در بهشت همنشین رسول خدا و ائمه طاهرین(ع) باشد، باید قاتلان حسین(ع) را لعنت کند.
در کنار همه این‌ها، در روایتی از امام رضا(ع)، نقش انگشتر علی بن الحسین(ع) این‌طور نقل شده: «خزی و شقی قاتل الحسین بن علی؛ قاتل حسین بن علی (برای همیشه) خوار و بدبخت باشد».
ولی به دعبل که قصیده بلند «مدارس آیات» را در خصوص واقعه عاشورا در حضور ایشان خواند، علاوه بر ۳۰۰درهم، خلعت خویش را نیز هدیه دادند
روز عاشورا، فقط برای اقامه عزا
«تبیین نتایج بی‌حرمتی و احترام به عاشورا» دیگر روش فرهنگی امام علی بن موسی(ع) است. امام جایگاه کسی که روز عاشورا را روز «برکت» بنامد، پست‌ترین جایگاه در جهنم معرفی می‌کند و در مقابل این‌طور وعده می‌دهد: «من ترک السعی فی حوائجه یوم عاشوراء قضی الله له حوائج الدنیا و آلاخره؛ هر کس در عاشورا، تلاش در رفع نیازهایش را (به‌خاطر بر پا داشتن عزا) ترک کند، خداوند حوائج دنیا و آخرتش را برآورده می‌کند».
«یا دعبل! ارث الحسین(ع)...؛ ای دعبل بر حسین مرثیه‌سرایی کن» این درخواست امام رضا(ع) از دعبل خزاعی به‌خوبی نشان می‌دهد امام چگونه شعر را به عنوان برّنده‌ترین و رساترین رسانه زمان خود برای زنده نگه داشتن قیام کربلا به خدمت می‌گرفتند. روی همین حساب، «ترغیب شاعران به مرثیه‌سرایی بر سالار شهیدان(ع)» را می‌توان چهارمین شیوه و رویکرد فرهنگی امام رضا(ع) دانست.
تفاوت صله امام رضا(ع) به دو شاعر
نکته قابل تأمل در این رویکرد امام این است که ایشان به شاعر برجسته‌ای چون ابونواس که در مدح خودِ حضرت شعری سروده بود، ۳۰۰درهم صله دادند ولی به دعبل که قصیده بلند «مدارس آیات» را در خصوص واقعه عاشورا در حضور ایشان خواند، علاوه بر ۳۰۰درهم، خلعت خویش را نیز هدیه دادند. این برخورد امام، ارزش و اهمیت مرثیه‌سرایی بر امام حسین(ع) را نشان می‌دهد.
«توصیه به زیارت مرقد امام حسین(ع)» نیز از رویکردهای قابل پیش‌بینی بود که مورد توجه و تأکید امام رضا(ع) باشد. ایشان برای توجه دادن شیعیان به قداست این مکان در روایتی می‌فرمایند: «قبر سیدالشهدا نزد خداوند، گرامی‌تر از کعبه است و در هر نمازی، ۷۰ هزار فرشته غبارآلود و اندوهگین بر آن فرود می‌آیند و بار دیگر صعود کرده و دسته‌ای دیگر می‌آیند».
از نکات قابل توجه در روایاتی با این مضمون می‌توان به روایتی اشاره کرد که در آن حسن بن علی وشاء از امام رضا(ع) در خصوص فضیلت زیارت امام کاظم(ع) سؤال می‌کند. امام در پاسخ به او می‌فرمایند: «مانند کسی است که حضرت سیدالشهدا(ع) را زیارت کرده باشد». امام می‌توانستند در پاسخ به سؤال حسن بن علی وشاء بفرمایند هر کس قبر پدرم را زیارت کند، از ثواب حج، بخشش گناهان و...برخوردار است اما با اشاره به برابری ثواب آن زیارت با زیارت قبر سیدالشهدا(ع)، هم به ثواب آن اشاره می‌کنند و هم اهمیت زیارت قبر سالار شهیدان(ع) را نشان می‌دهند.
از دیگر اقدامات فرهنگی برای تأکید بر اهمیت زیارت امام حسین(ع)، «تعیین زمان‌ها و ادعیه مخصوص برای زیارت سیدالشهدا(ع)» است. در یک نمونه از این روایات، بزنطی می‌گوید: «از حضرت رضا(ع) پرسیدم در کدام ماه، امام حسین(ع) را زیارت کنم؟ فرمودند: در نیمه رجب و شعبان، همچنین مستحب است هنگام زیارت، غسل کند و دعای ام‌داوود را بخواند. هرگاه خواست این اعمال را انجام دهد باید روز سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم را روزه بگیرد و اعمال ویژه‌ای را انجام داده و دعاها و سوره‌های خاصی را بخواند».
نقش امام رضا(ع) در توسعه توجه به زیارت امام حسین(ع)
باز در ادامه همین روند، امام رضا(ع) رویکردی را انتخاب می‌کند که در واقع می‌توان آن را «تبیین نتایج زیارت سالار شهیدان(ع)» نام گذاشت. از جمله نتایج مطابق روایات نقل شده از امام رضا(ع)، می‌توان به رسیدن به قرب الهی، برخورداری از شفاعت و محاسبه شدن به عنوان حج اشاره کرد.
در واقع همین سفارش‌های مکرر امام رضا(ع) چه در زمان ولایتعهدی و چه پس از آن درباره زیارت قبر امام حسین(ع) است که با مورد توجه قرار گرفتن توسط مردم، سبب می‌شود متوکل عباسی بعدها به خودِ مرقد سیدالشهدا(ع) ابراز عداوت کرده و حتی تا آنجا پیش برود که دستور بدهد قبر مطهر را تخریب کنند و اطرافش به کشت و زرع مشغول شوند تا کسی به زیارت نرود.
«تقدیس تربت سیدالشهدا(ع)» و «برپایی سوگواری سالار شهیدان» نیز دیگر راهکارهای فرهنگی به شمار می‌روند که می‌توانند عمیقاً به برپاداشتن یاد امام حسین(ع) کمک کنند. تربت سیدالشهدا(ع) آن‌قدر برای امام رضا(ع) عزیز و دارای کرامت به حساب می‌آمد که ایشان قراردادن مقداری از آن را در میان اثاثیه، سبب ایمنی از آسیب می‌دانستند. همچنین در روایتی از ایشان نقل شده، هر کسی با تسبیح ساخته شده از تربت امام حسین(ع) تسبیحات اربعه را بگوید به ازای هر دانه از آن، ۶هزار حسنه برای گوینده نوشته شده و ۶هزار گناه از او پاک می‌شود.
در میان این راهکارها نباید از توصیه به اشک ریختن بر مصیبت‌های اهل‌بیت(ع) در روز عاشورا نیز غافل شد. در این مقاله هر چند بنا به اقتضای موضوع پژوهش، از عنوان «گریه سیاسی» به‌صراحت سخنی به میان نیامده ولی با اشاره به کارکردهای آن، به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر برای جلو بردن سیاست ثابت و تغییرناپذیر اهل بیت(ع) در احیای نهضت امام حسین(ع) یاد شده است.
نظر شما