قرآن خطی که پدربزرگم هدیه داده بود، نزد یک نسخه‌شناس بردم تا تاریخ این قرآن خطی را برایم احصا کند. قرآنی که می‌گوید از پدربزرگش به ارث رسیده است.

لابه لای ورق‌هایی که حاشیه آن‌ها پوسیده و با هر ورق زدنی شکاف بر می‌داشت، «نسخه‌شناس» تاریخی را پیدا کرد و نام فردی را که کتاب قرآن را خط به خط نوشته است. قرآن را دختر بچه‌ای بنام «سیده زهرا» خطاطی کرده است. اینکه فرزند کیست و سال نگارش قرآن هم در گوشه‌ای با جوهر سیاه نوشته شده است. معلوم می‌شود اوایل پهلوی اول و موقعی که او در مکتب خانه درس می‌خوانده، به خط نستعلیق قرآن را رونویسی کرده است. به گفته نسخه‌شناس، در آن زمان و پایان دوره مکتب ‌باید از روی قرآن یک نسخه رونویسی می‌شد.

اینگونه بود که در زمان فقدان چاپخانه، مردم کتاب آسمانی خود و یا کتاب‌هایی که بن مایه مذهبی داشت، رونویسی می‌کردند تا دیگران هم استفاده کنند. در کنار این تلاش‌ها، مکان‌هایی هم برای ترمیم نسخه‌های قدیمی و خطی قرآن پدید آمد، کتابخانه‌های همجوار بقعه‌های متبرکه.

می‌خواهم قرآنی که چنین تاریخچه‌ای دارد، ترمیم کنم. از جلدش که می‌گویند از پوست آهو بوده و جوهر سیاهی که زهرا خط به خط کتابت کرده است. پس چه جایی بهتر از «صحاف خانه» حرم مطهر رضوی.

چهار قرن صحافی در حرم مطهر

در کتابخانه آستانه قدس رضوی، بخشی اختصاص به نگهداری و مراقبت از قرآن‌های خطی و اهدایی دارد. بخشی که گفته می‌شود از سال ۱۰۶۴ خورشیدی، راه‌اندازی شده است. به صحاف خانه حرم مطهر می‌روم. مکانی که دست کم چهار قرن قدمت دارد و به گفته مسئولان صحافی، یکی از قدیمی‌ترین و ریشه‌دارترین مشاغل در آستان ‌قدس رضوی است.

سید علی طباطبایی، مدیر مرکز مرمت و حفاظت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: «معمولاً افرادی که قرآن یا دیگر کتاب‌های مذهبی را وقف حرم می‌کردند، موقوفه‌ای را هم برای نگهداری از آن‌ها در نظر می‌گرفتند یا وجهی را بابت صحافی آن ارسال می‌کردند» و دو قرآن نفیس خطی را نشانم می‌دهد که از هرات به سال ۱۲۴۶ خورشیدی همراه هزینه صحافی به صحاف خانه حرم رسیده که سند آن موجود است.

طباطبایی لابه لای معرفی این بخش، کار صحافان را هم توضیح می‌دهد: «آستان قدس رضوی از حدود ۶۰۰ سال قبل صحافانی را برای صحافی کتاب‌ها به ویژه نسخ قرآن کریم استخدام می‌کرد. لذا شغل صحافی در این نهاد پیشینه‌ای طولانی دارد. نسخ خطی اهدایی، ابتدا به لحاظ میزان آسیب بررسی می‌شود و سپس، توسط مرمتکاران و صحافان این مجموعه ترمیم و بازسازی شده و در نهایت در محلی به نام گنجینه مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ثبت و حفظ می‌شود. این اداره در سال ۱۳۸۲ در پی ادغام بخش صحافی کتابخانه قدیم و بخش موزه تأسیس شد».

اینجا صحافان مشغول به کارند

در صحاف خانه، اساتید صحافی مشغول بکارند. حرفه‌ای که از وراقان به ارث رسیده و اوج آن به قرن هشتم و نهم می‌رسد. صحافان مشغول بکارند اما برخلاف رواقان، ورق نمی‌سازند بلکه ورق‌های رسیده را ترمیم می‌کنند. در صحاف‌خانه فقط کاغذ و جلد ترمیم نمی‌شود. بستگی به این دارد که واقف، چه نوع کاری مد نظرش باشد و یا اگر رئیس کتابخانه دستور داده باشد، ممکن است علاوه بر ترمیم، تذهیب نیز در حاشیه و ترازه قرآن‌های خطی نقش بندد.

مدیر مرکز مرمت و حفاظت سازمان می‌گوید: «برخی از آثار صحافی شده در این کتابخانه، جزو ذخایر فرهنگی کشور هستند و از قرن پنجم هجری بجا مانده است. اینجا برای گندزدایی و جلوگیری از پوسیده شدن نفایس کاغذی، تلاش زیادی می‌شود. سخت است ورق به ورق قرآن‌های خطی گردگیری، آفت کشی، اسید زدایی و ترمیم شود. مرمت قرآن‌ها و کتاب‌های خطی به حوزه‌های وصالی، شیرازه‌بندی و تجلید با استفاده از ابزارها و شیوه‌های مرسوم کارگاه‌های صحافی گذشته مانند کاغذ دست‌ساز و صنعتی خلاصه می‌شد».

به گفته طباطبایی، صحاف خانه حرم رضوی میراث‌داران حرفه صحافانی همچون؛ ملک حسین صحاف باشی، ملاعبدالله و نیز ملاحسن و فرزندانش و... است. صحافانی که نقش بزرگی در حفظ میراث مکتوب آستان قدس داشته‌اند.

چهار دهه صحافی علمی

بررسی کار صحافان امروزی نشان می‌دهد، سختی کار گذشته را ندارند. اگر تا چند دهه پیش کار صحافی، بصورت سنتی انجام می‌شد، از دهه ۶۰ شاهد صحافی علمی هستیم و دانشگاه‌های معتبر کشور تلاش کردند کارشناسانی را برای مرمت آثار هنری از جمله نفایس مکتوب تربیت نمایند.

حالا در صحاف خانه، شاهدیم چگونه روش‌های جدید بر پایه و اصول پیشینیان می‌گردد. ابزارهای مرمت کتب و قرآن‌های خطی امروزی علاوه بر بهره‌گیری از ابزارهای کار پیشینیان، از مواد و تجهیزات جدیدی هم استفاده می‌کند. اینجا از دستگاه‌های چرم نازک‌کن، کاغد تیشو و نیز چسب cmc با کیفیت بهره می‌گیرند تا بر ماندگاری قرآن صحافی شده بیفزایند.

جلد یکی از قرآن‌های خطی توجهم را جلب می‌کند. نقاشی‌های گل و مرغی بر چرم قهوه‌ای، یاد نقاشی‌های قهوه خانه‌ای را برایم تداعی می‌کند.

طباطبایی، مدیر مرکز مرمت و حفاظت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: «بخشی از مرمت، مختص نقاشی‌های روی جلد و یا نگارگری‌های حاشیه‌هاست. ترمیم نقاشی‌های کتاب خطی، در گذشته تنها با بهره‌گیری از مواد اولیه‌ای مانند رنگ، بست و بتونه، صورت می‌گرفت. در کارگاه‌های نقاشی کنونی ضمن استفاده از مواد مذکور، مسائل خاص مرمتی همچون اصل برگشت‌پذیری، حفظ اصالت اثر و نیز آسیب‌شناسی اثر هم مورد توجه اساتید فن قرار می‌گیرد. برخی از قرآن‌های قدیمی دارای جلد لاکی گل و مرغ (رنگ و روغنی) منقش به نقوش پرندگان و گل‌ها هستند که در اثر فرسایش و مرور زمان فرسوده شدند و در کارگاه نقاشی بازسازی می‌شوند. شیوه کار به این شکل است که نقش کار شده روی قالبی برنجی یا فلزی با کمی حرارت و فشار بر چرم نازک شده منتقل می‌شود. با این عملیات، رنگ چرم کمی تغییر می‌کند و قهوه‌ای سیر یا مشکی می‌شود که به آن سوخت می‌گویند. سپس با طلای ساده و یا سایر رنگ‌ها، فرو رفتگی‌ها و برآمدگی‌ها تزیین می‌شود».
 

مریم احمدی شیروان