علی بن موسی الرضا(ع)، امام هشتم شیعیان در یازدهم ذیقعده در مدینه به دنیا آمد. ابوالحسن ثانی، ابو علی و ابو محمد از کنیه های امام رضا(ع) است. تاکنون کتابهای زیادی در مورد جنبه های مختلف زندگی امام رضا(ع) برای گروه های سنی کودک، نوجوان و بزرگسال نوشته و منتشر شده است.

به بهانه سالروز میلاد با سعادت امام رضا(ع) در گفتگویی با حجت الاسلام دکتر علی راد، رئیس دفتر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی در شهر قم، به بررسی کتاب شریف عیون اخبار الرضا(ع) که به زندگی امام هشتم اختصاص دارد، پرداخته ایم.

«عیون اخبار الرضا» در موضوعات مختلفی چون فقهی، اخلاقی، سیره و کلام از منابع مهم شیعه به شمار می‌رود.

‫بفرمایید کتاب عیون اخبارالرضا حاوی چه سرفصل ها و مباحثی است؟

کتاب شریف و گران سنگ عیون اخبار الرضا(ع) از جمله آثار ممتاز جناب شیخ صدوق علیه الرحمه می باشد که به لطف خداوند از گزند زمان و تاریخ مصون مانده و به طور کامل و سالم به دست ما رسیده است. این کتاب در نوع خودش از آثار خاص حدیثی شیعه به شمار می آید چون در شیعه کتابی همانند عیون اخبار الرضا، با این سبک و سیاق و نوع تالیف وجود نداشت و شاید اولین کتابی باشد که جناب شیخ صدوق درباره امام رضا(ع) نوشته است. این کتاب تقریبا نزدیک به هزار حدیث را در ۶۹ باب در خود جای داده است که یا از امام رضا(ع) و یا درباره ایشان است.

نکته اول درباره عیون اخبار الرضا(ع) اینکه عمده مباحث کتاب درباره شخصیت، امامت، روایات، زیارات و کرامات امام رضا(ع) است که جناب شیخ صدوق از مشایخ خود و منابعی که در اختیار ایشان بوده است، درباره حضرت نقل کرده است. و اگر بخشی که درباره امام رضا(ع) می باشد از کتاب عیون اخبار الرضا(ع) حذف کنیم، بقیه کتاب به گزارش احادیث امام رضا(ع) اختصاص دارد.

نکته دوم این که بر اساس مقدمه کتاب عیون اخبار الرضا(ع)، جناب شیخ صدوق این کتاب را تقدیم جناب صاحب ابن عباد از وزرای شیعی آل بویه کرده است. این نشان می دهد که صاحب ابن عباد شخصیتی ممتاز بوده و موسس نخستین کتابخانه عمومی در جهان اسلام به شمار می آید و خودش افزون بر شخصیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی که داشته است، عالمی است که بر علوم مختلف آشنا بود. جناب شیخ صدوق این کتاب را به صاحب ابن عباد هدیه نمود تا در کتابخانه او گنجانده شود و خودش هم چگونگی آن را در مقدمه توضیح می دهد.

جناب شیخ صدوق به چه علت عنوان «عیون» را برای این کتاب انتخاب کرده است؟

کتاب عیون اخبار الرضا(ع) یک اثر ممتاز و فاخر علمی و پژوهشی است و شیخ صدوق در گزینش احادیث این کتاب، یک سری معیارها و ملاک ها و شاخص هایی را مد نظر داشته است که مجموعه این معیارها سبب شده تا این مجموعه را تحت عنوان عیون نام گذاری کند.

عیون نگاری یک سبک شناخته شده ای نزد محدثان مسلمان و بیشتر در عامه است که به احادیثی که نفیس و فاخر در موضوع خودشان باشند، یا احادیثی که جنبه مرجعیت و منبعیت آنها چنان پرمغز و محتوا باشد که بتوان از این احادیث آموزه ها، احکام، مقاصد، نظریه ها و گزاره های مختلف دینی را استنباط کرد، عیون گفته می شود. از این رو درنگ در عنوان این کتاب و همچنین تجلی و تبلور آن در محتوای این کتاب، نشان می دهد که شیخ صدوق با یک عنایت ویژه ای به گزینش احادیث این کتاب شریف پرداخته است.

نکته دیگر اینکه متاسفانه عیون خوانی و عیون پژوهی گفتمانی مغفول نزد شیعیان بوده است. علی رغم اینکه بعد از هجرت تمدن ساز و فرهنگ آفرین امام رضا(ع) به ایران که از آغاز قرن سوم هجری، ایرانیان با این امام همام آشنایی بیشتری پیدا کردند، اما متاسفانه این نوع روش تحقیق و پژوهش چندان در خواص و عوام مورد توجه قرار نگرفت، البته نه اینکه وجود نداشته است، اما مغفول بوده است. اما این کتاب به تعبیر یکی از بزرگان می تواند یک کتاب بالینی باشد که ما هر شب پیش از خواب، همچون نهج البلاغه، بعد از تلاوت قرآن کریم و زمزمه صحیفه سجادیه، بخش هایی از این کتاب را مرور کنیم. این کتاب شریف نشان از آن علم سرشار و تجلی علم امام رضا(ع) به عنوان عالم آل محمد (ص) است.

ویژگی مهم این کتاب چیست؟

از نگاه بنده، عیون اخبار الرضا(ع) آیینه ی تمام نما، گویا و روشن تجلی دین و امام رضا(ع) در حوزه های مختلف معرفتی، دین پژوهانه، مباحث فرهنگی، اخلاقی، اعتقادی، خداشناسی و… است. در حقیقت کتاب عیون اخبار الرضا(ع) سندی استوار از علم سرشار، علم ناب و علم ممتاز ائمه شیعه است. در عیون اخبار الرضا (ع) می بینید که بازتاب قرآن در احادیث امام رضا(ع) گسترده و وسیع است و این نشان می دهد که حضرت رضا(ع) همواره به قرآن کریم در سخنان خودشان عنایت ویژه ای داشتند و تلاش کردند تا یک جامعه قرآن محور و قرآن مدار برای مخاطبان روزگار خود و آیندگان یعنی ما، ارائه کنند. لذا عیون اخبار الرضا (ع) از منظر قرآن پژوهی حاوی آموزه های نابی است.

از سوی دیگر عیون اخبار الرضا(ع) اسلام ثقلینی را در احادیث خود، همانند مرواریدهای ناب، در درون خود نهادینه کرده است که باریک بینان و نکته سنجان می توانند این آموزه های ثقلین و آموزه های اسلام نبوی و علوی را از آن استخراج کنند. همه این ها دقت نظر جناب شیخ صدوق در گزینش احادیث عیون اخبار الرضا(ع) را می رساند.

هدف شیخ صدوق از نگارش این اثر چه بوده است؟

به نظر بنده جناب شیخ صدوق در این کتاب به این احادیث امام رضا(ع) که شهره آفاق و السنه است و نزد خواص و عوام شناخته شده است نظر ویژه داشته اند. در یکی از احادیث همین کتاب امام رضا(ع) می فرمایند: «رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا قُلْتُ کَیْفَ یُحْیِی أَمْرَکُمْ قَالَ یَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یُعَلِّمُهَا اَلنَّاسَ فَإِنَّ اَلنَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلاَمِنَا لاَتَّبَعُونَا اَلْحَدِیثَ». خداوند، رحمت کند آن بنده ای را که امر ما را زنده کند. گفتم: چگونه امر شما را زنده کند؟ فرمود: علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، که اگر مردم زیبایی های گفتار ما را می دانستند، از ما پیروی می کردند.

جمله پایانی این روایت امام رضا(ع) بسیار زیباست آنجا که فرمودند «إِنَّ اَلنَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلاَمِنَا لاَتَّبَعُونَا اَلْحَدِیث» اگر مردمان – به صورت مطلق – هر انسانی در این کره خاکی، با سخنان ما آشنا شوند، از سخنان ما محاسنی خواهند دید. فاخر بودن کلام ما را خواهند دید. بنا بر این همین محاسن کلام اهل بیت در کشاندن و سوق دادن آنها به سوی مکتب اهل بیت(ع) کفایت خواهد کرد.

بنا بر مطالعات آماری صورت گرفته جناب شیخ صدوق به بیش از هزار حدیث از امام رضا(ع) دسترسی داشته است اما اینکه چرا شیخ فقط نزدیک به هزار حدیث را در این ۶۹ باب گزارش کرده است، نشان از گزیده نگاری ایشان است. یعنی ایشان بین احادیث امام رضا(ع) گزینش و تقسیم بندی کرده است. و گزینش موضوعی و نیز گزینشی از جنبه های دیگر انجام داده است تا آن حدیث از میان دیگر احادیث امام رضا(ع) در موضوع خودش از یک امتیاز برجسته و فاخری برخوردار باشد. لذا از این نظر کتاب عیون اخبار الرضا(ع) می تواند محل درنگ و مطالعه خردمندان، باریک بینان، محققان و نکته سنجان ژرف اندیشی باشد که دنبال سخنان ناب، حکیمانه، جامع و مانع و جذابی هستند.

جامعه امروز شناخت اندکی نسبت به کتاب عیون اخبار الرضا (ع) دارد، به نظر شما عموم مردم چطور می‌توانند از این کتاب بهره بیشتری ببرند؟

اکنون که در دهه کرامت و آستانه ولادت امام رضا (ع) هستیم، مطالعه این کتاب می تواند برای آحاد جامعه مفید و سودمند باشد. خوشبختانه این کتاب از تنوع تقریبی و نسبی موضوعی برخوردار است. هرچند که جنبه های کلامی و سپس فقهی و سپس سلوکی و زیارتی آن غالب است. البته چهل حدیث هایی از این کتاب شریف متناسب با نیاز های ما در روزگار معاصر، در ابعاد اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی، توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گزینش و چاپ شده است که مطالعه آن به مردم عزیز توصیه می شود.

همچنین امید است که مجموعه معنوی، علمی و پژوهشی آستان عبدالعظیم حسنی، با گشودن باب جدید در حوزه عیون پژوهی بتواند گفتمان عیون خوانی در این حرم شریف را مد نظر قرار دهد و بابی برای پژوهش و اندیشیدن در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) باشد.

توجه به حجت های خداوند و تبعیت از آن، چگونه می تواند یک زندگی اجتماعی سالم و در مدار عقلانیت را رقم بزند. آیا بین روایات نقل شده در کتاب شریف عیون اخبار الرضا(ع) به این موضوع اشاره است؟

روایت بسیار مهمی از حضرت رضا(ع) در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) گزارش شده است. در این گزارش امده است؛ راوی به نزد حضرت می رود و از ایشان می پرسد: «فَمَا الْحُجَّه عَلَی الْخَلْقِ الْیَوْمَ فَقَالَ(علیه السلام) الْعَقْلُ یُعْرَفُ بِهِ الصَّادِقُ عَلَی اللَّهِ فَیُصَدِّقُهُ وَ الْکَاذِبُ عَلَی اللَّهِ فَیُکَذِّبُهُ» (عیون أخبار الرضا ج۲، ص۷۹/ البرهان). در این زمانه، حجّت برای مردم چیست؟ ایشان فرمود: «چیزهایی‌که در مورد خدا صادق باشد، با عقل شناخته می‌شود و عقل آن را تصدیق می‌کند و آنچه که دروغ است نیز شناخته می‌شود و سپس عقل، آن را تکذیب می‌کند».

در آن روزگار فقدان عقلانیت در سبک زندگی و زیست اجتماعی مردم یکی از چالش های مهم عصر امام هشتم بوده است. حضرت رضا در جواب پرسش این راوی باریک بین می فرماید: امروزه، حجت عقل است. یعنی عقل یکی از حجت های خداوند است.

به عبارت دیگر اگر فردی دین گریز باشد و اهل سلوک دینی هم نباشد، عقل هادی او خواهد بود چرا که عقل هادی درونی همه انسان ها است. این قوه عقل در همه آحاد انسان، یک نعمت الهی است که خداوند در وجود هر آدمی اعم از زن و مرد نهادینه کرده است و عقل منبعی است که هر فردی سریع ترین و آسان ترین دسترسی را به آن دارد. حضرت می فرماید حجت عقل است که البته این نافی حجت بودن شرع و منابع معرفتی نیست. حضرت در مقام تاکید هستند و متناسب با عصر ایشان و گفتمانی که در روزگار ایشان حاکم بوده، این پاسخ را داده اند.

بنده احساس می کنم امروزه هم این حدیث ناب امام رضا(ع) در این کتاب شریف، می توند برای زندگی ما مفید باشد. ما بایستی به عقلانیت در چهارچوب زندگی خود اهمیت ویژه ای قائل باشیم.

یا در روایتی دیگر؛ حضرت، زندگی شبانه روزی را که بیست و چهار ساعت می باشد را به چهار بخش تقسیم می کنند، و این تقسیم حضرت، یک تقسیم عقلانی است. کار در جای خودش، رفاه در جای خود، استراحت در جای خودش و عبادت، مناجات و ارتباط با آسمان هم باید در جای خودش باشد.

متاسفانه بعضا مشاهده می شود برخی جوانان یا قشرهای دیگر، با تصمیم های احساسی دست به اقداماتی می زنند که از فیلتر عقلانیت عبور نکرده است و موجبات خسارت به خود و جامعه را فراهم می کنند. حاکمیت عقلانیت در فضای مجازی پررنگ نیست. ما به هر خبری که بر می خوریم بدون نقد و بررسی آن، بدون اعتبار سنجی آن، قبولش می کنیم. لذا این حدیث امام رضا(ع) الان هم می تواند در همین فضای مجازی به عنوان عیار و شاخص ما قرار بگیرد؛ و در ارتباطات ما، در مناسبات فرهنگی، در سیاست بین الملل، در مواجهات ما با جهان و دیگران، مبنا باشد. امید است که اینگونه باشیم و از نهایت و حداکثر کارکرد عقل و عقلانیت در زندگی خود بهره ببریم که اگر اینگونه باشد زندگی بشریت از یک اعتدال، انسجام و وزانت برخوردار خواهد بود، چرا که عقل با وهم و خیال تفاوت دارد و تا اعتماد پیدا نکند، تمکین نخواهد کرد.

مهدی زارعی