توسل یکی از دستورات مهم دینی است، چنان‌که خداوند در آیه35 سوره مبارکه مائده می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» یعنی ‌ای کسانی که ایمان آورده‏‌اید از خدا پروا کنید و به او توسل و تقرب جویید و در راهش جهاد کنید، باشد که رستگار شوید. در اینجا خداوند توسل را وسیله‌ای برای هدایت و رستگاری قرار داده است.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر سعید داوودی، استادیار گروه قرآن‌شناسی پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فلسفه توسل به اهل بیت(ع) را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

شرایط توسل به اهل‌بیت(ع)

حجت‌الاسلام دکتر داوودی با اشاره به آیه186 سوره بقره می‌گوید: خدای بزرگ در این آیه بیان کرده «چون بندگان از من پرسند، بدانند که من نزدیکم و دعای دعاکننده را اجابت کنم». به استناد این آیه برخی افراد ‌می‌گویند وقتی می‌توان مستقیم با خود خدا سخن گفت و حاجات را از او خواست و مشکل را با او در میان گذاشت، چرا حاجات را با واسطه از او می‌خواهیم؟ در پاسخ به این افراد باید گفت ما برای درخواست‌های خود از خداوند ضرورتاً به واسطه نیاز نداریم، یعنی خداوند صدای ما را می‌شنود و اگر مصلحت بداند، حاجات ما را برآورده می‌کند و اصل توسل به خود خداوند و درخواست از او و دعا به درگاه او خود ارزشمند است.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: تمام موحدان عالم و تمام فرقه‌های اسلامی و به‌خصوص شیعیان معتقدند هیچ مشکلی وجود ندارد به‌طور مستقیم به درگاه خدای متعال رفته و حاجت خود را از او طلب کنیم. توسل ما به دیگران زمانی صحیح است که دو شرط داشته باشد. نخست، خداوند اجازه داده باشد و دیگر اینکه شخصی که به او متوسل می‌شویم در جایگاهی باشد که بتوانیم به او توسل بجوییم.

او در پاسخ به این پرسش که چرا اولیای الهی را واسطه قرار داده و به آن‌ها متوسل می‌شویم، نیز توضیح می‌دهد: برای فلسفه توسل به اولیای الهی باید به دو نکته توجه کرد. ابتدا اینکه تردیدی نیست پیامبران و اولیای الهی نزد خدا محبوب هستند. آن‌ها با معرفت ژرف و اعمال خالص خود پیش خداوند آبرومند هستند. همچنان که خدای بزرگ در مورد حضرت عیسی(ع) در آیه 45 سوره آل‌عمران فرموده حضرت عیسی(ع) در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان درگاه خداست. پیامبراکرم(ص) و سایر اولیای الهی نیز همین‌طور هستند. این افراد پیش خداوند محبوب و مقرب‌اند و طبیعی است وساطت و شفاعت آن‌ها برای بندگان گرفتار، به اجابت نزدیک‌تر است.

توسل، شرط پذیرش توبه و رحمت الهی

استادیار گروه قرآن‌شناسی پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی ادامه می‌دهد: در قرآن کریم از قول برادران حضرت یوسف(ع) آمده به پدر بزرگوار خود حضرت یعقوب(ع) گفتند از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطاکار بودیم. حضرت یعقوب(ع) نیز که پیامبر خدا بود به آن‌ها قول داد در آینده نزدیک از خداوند برای آن‌ها طلب استغفار خواهد کرد. گفت: «به‌زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می‌طلبم که او آمرزنده و مهربان است». اگر قرار بود توسل به غیر خدا شرک باشد، حضرت یعقوب(ع) که پیامبر خداو بود نباید به آن‌ها چنین قولی می‌داد و باید آن‌ها را از این کار شرک‌آلود نهی می‌کرد. خداوند نیز پس از نقل این واقعه نمی‌گوید کار آن‌ها شرک بوده است.

او به آیه 64 سوره نسا نیز اشاره کرده و می‌گوید: خداوند در این آیه خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «اگر آنان هنگامی که به خود ستم می‌کردند و فرمان‌های خدا را زیر پا می‌گذاشتند نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آن‌ها استغفار می‌کرد، خدا را توبه‌پذیر و مهربان می‌یافتند». این آیه صراحت دارد که آمدن سراغ پیامبر(ص) و او را در درگاه خدا شفیع قرار دادن و وساطت و استغفار آن حضرت برای گناهکاران نه تنها شرک نیست بلکه سبب پذیرش توبه و رحمت الهی نیز می‌شود.

حجت‌الاسلام داوودی تأکید می‌کند: توسل میانبر و راهی نزدیک‌تر برای اجابت دعاهاست. به فرمان و اذن الهی به اولیای الهی که مقربان درگاه خداوند هستند، توسل می‌جوییم. این کار، قدردانی از تلاش‌های اولیا و مقربان و پیامبران است. به‌طور نمونه گاهی در زندگی شاهدیم پزشک حاذقی کار مهمی برای فرزند ما انجام می‌دهد، او نزد ما محبوب و ارزشمند شده و اگر واسطه شده یا شفاعت کسی را بکند، به علت قدردانی از تلاش‌های آن پزشک دلسوز، می‌پذیریم. اولیای الهی، پیامبران خدا و معصومین(ع) در راه گسترش توحید تلاش‌های گسترده‌ای انجام داده‌اند، زخم‌ها دیده‌ و برخی به شهادت رسیده‌اند. اگر برای قدردانی از جایگاه این بزرگواران و شناساندن مقامشان به مردم، آن بزرگواران را واسطه قرار دهیم براساس فرمایش خدای متعال، حاجت را برآورده می‌کند.

توسل به اولیای الهی شرک نیست

این پژوهشگر دینی تصریح می‌کند: نکته اساسی این است که هیچ مسلمانی، ولی خدا و یا پیامبری را مستقل از خدا نمی‌داند. همه ما معتقدیم اگر پیامبری حاجت ما را می‌دهد به اذن خداست. همان‌گونه که درباره حضرت عیسی(ع) داریم که فرمود به اذن ‌الله چنین کاری انجام دادم. اگر اولیای الهی کاری انجام می‌دهند مستقل از خداوند نیست بلکه در طول اراده الهی انجام شده و منافاتی با توحید ندارد.

او به شبهه‌ای در خصوص توسل پاسخ داده و می‌گوید: برخی افراد منکر توسل هستند. آن‌ها بر این باورند تا زمان زنده بودن پیامبر(ص) می‌توان از او خواست تا از خداوند بخواهد و او را واسطه قرار داد اما پس از آن دیگر صدای ما را نمی‌شنود. در پاسخ به این افراد و فرقه‌ها می‌توان به دو نکته اشاره کرد. ابتدا اینکه مرگ از بین رفتن و نابود شدن نیست. خداوند در قرآن کریم تأکید می‌کند مرگ توفی است، یعنی روح از بدن خارج شده و خداوند روح را می‌گیرد نه اینکه انسان از بین برود. ما دو حیات مادی و برزخی داریم. این دو حیات با هم متفاوت‌اند و حیات برزخی با مرگ از بین نمی‌رود. نکته دیگر اینکه خداوند در آیه ۱۶۹سوره مبارکه آل‌عمران درباره شهیدان می‌فرماید: وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یرزَقون. هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگان‌اند بلکه آنان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند. اگر شهیدان به معنای حیات برزخی زنده هستند، مقام پیامبران که از آنان بسیار والاتر است پس صدای ما را شنیده و همان‌گونه که در زمان حیات مادی می‌توانستیم از آنان بخواهیم و توسل بجوییم، پس از وفات آن‌ها و در حیات برزخی هم قابلیت توسل وجود دارد. در نتیجه، توسل به اولیای الهی شرک نیست بلکه عین توحید است زیرا به فرمان الهی انجام خواهد شد.