هفتم ذی‌الحجه سال 114 هجری قمری سالروز شهادت امام محمد باقر(ع) پنجمین امام شیعیان است. حاجیان در ایام حج به توصیه و سفارش حضرت مراسم عزاداری بر پا می‌کنند تا یاد و خاطره حضرت به عنوان معلمی بزرگ که درسهای او برای مسلمانان منشاء خیر و برکت و هدایت است، همچنان بر جای باشد و از آموزه‌های آن امام بزرگوار بهره‌مند شوند.

در میان ائمه(ع)، امام باقر(ع) ویژگی خاصی داشت و حکومت بنی‌امیه در حال انقراض و حکومت بنی‌عباس در حال تأسیس و شکل‌گیری بود. به بیانی زندگی امام باقر(ع) در بحران زوال و عدم مقبولیت قطعی سلاطین و فرمانروایانِ گرفتار قرار داشت. در این ایام فرصت مناسبی پیش آمد تا امام باقر(ع) از آن استفاده کرده و معارف و دانشی که پیغمبر(ص) به امیرالمومنین(ع) داده بود و او به امامان بعد از خود تا امام باقر(ع) رسیده بود، منتشر کند. این فرصت در حد زیاد برای امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فراهم شد به همین جهت مکتب ما بعنوان مکتب جعفری هم شناخته می‌شود زیرا امام باقر(ع) مقدمه و زمینه را فراهم کرد و امام صادق(ع) هم از این زمینه استفاده کرد و معارف مورد نیاز جامعه را به جامعه اسلامی منتقل کرد.

خاندان رسالت و اهل بیت نبوت(ع) گنجینه داران دانش و ذخایر علوم الهی هستند. حرمتشان در میان امت اسلامی نه فقط از جهت خویشاوندی با پیامبر اکرم(ص) بلکه بر اساس ارزش‌های معنوی، اخلاقی و علمی آنان بوده و هست.

امام باقر(ع) مانند سایر ائمه(ع) معلمی است که در دانش خودش خلل و در معرفت دینی خود، کمبود ندارد. او در همه زمینه‌ها موضع و بینش داشته و به توضیح و تشریح و استدلال پرداخته است. او دین را به شکل جامع به مردم می‌رساند یعنی دین را یک بعدی و تحریف شده معرفی نمی‌کند. تمام تاکید شیعیان به مکتب اهل بیت(ع) به خاطر سلامت و جامعیت دین است.

باقرالعلوم(ع) به پیروی از قرآن و رهنمود وحی، با ارج گذاری به علم و دانش و ترسیم جایگاه بلند و ارزشی آن، جامعه اسلامی را به کسب دانش و تحصیل شناخت دین و دیگر علوم مورد نیاز زندگی فرا خوانده است. آن حضرت در مقابل ادیانی که علم را شجره ممنوعه دانسته‌اند و در مواجهه با جریانهای اجتماعی که مسلمانان را به تعبد خشک و انزوا طلبی و چله نشینی و ریاضتهای بدنی به جای درایت عقلی و علمی دعوت کرده‌اند، امت اسلامی را به سمت علم و معرفت راهنمایی کرده است. او در حدیثی و در توصیف دانش و تشویق جامعه ایمانی به کسب علم، فرموده است «دانشمندی که با دانش خود به جامعه سود رساند، از هفتاد هزار عابد، برتر است».

آن حضرت با وجود اینکه خود در اوج عبودیت و عبادت و بندگی حق قرار دارد به تکریم علم پرداخته است. او با این بیان درصدد نفی ارزش عبادت نیست، بلکه می‌خواهد تا جامعه را از عبادت بی‌محتوا و عمل بدون علم و تعبد سطحی و بی‌اساس باز دارد و آنان را به عبادت آگاهانه و بندگی واقعی در برابر خدا دعوت کند».

یکی دیگر از سفارش‌های امام باقر(ع) به شیعیان خود، طلب علم و حرکت بر اساس دانش و بصیرت است و امام باقر(ع) تحصیل دانش را عبادت و جهادی بزرگ معرفی کرده‌اند. آن حضرت فرموده است: «به فراگیری دانش بپردازید زیرا تحصیل دانش حسنه و طلب علم عبادت و گفت‌وگو درباره مسایل علمی تسبیح و تلاش برای جستن معرفت جهاد و تعلیم و آموزش آن به دیگران صدقه و قرار دادن آن در اختیار شایستگان، مایه تقرب به خداوند است».

آن حضرت بارها به اهمیت تعلیم و تعلم و ضرورت ترویج دانش در پهنه جامعه اشاره کرده است. در حدیثی ایشان فرموده است که «معلم و متعلم هر دو پاداش و اجر معنوی دارند اما پاداش معلم فزونتر است. پس شما علم را از عالمان فرا گیرید و به دیگران آموزش دهید. چنان که عالمان به شما آموزش دادند و دانش خود را در اختیار شما قرار دادند». البته آن حضرت بارها به ممنوعیت سوء استفاده از دانش نیز اشاره کرده‌اند. دانش، قدرت و توانایی است و چه بسا دانشمندان وسوسه شوند تا به اتکای قدرت علمی خود بر جامعه فخر فروخته و یا بر آنان سلطه پیدا کنند. به همین دلیل حضرت(ع) فرموده است: «کسی که به تحصیل دانش روی آورد، بدان انگیزه که در پرتو علم خویش بر اهل دانش فخر فروشد، یا با سست اندیشان ساده لوح به جدل و ستیز پردازد، یا مردم را متوجه و شیفته خود سازد، جایش در آتش است، همانا ریاست، تنها شایسته صالحان می باشد». به بیانی دیگر شخصی که با انگیزه‌های نادرست به دانش دست یافته باشد، هر چند از عهده کاری برآید، از نظر روحی شایسته تصدی امور و ریاست نیست.

به طور مختصر می‌توان بیان کرد که پنجمین امام شیعیان توانست با پیروی از قرآن و رهنمود وحی و ارج گذاری به علم و دانش، مسلمانان را به طلب علم راهنمایی کرده و علم را وسیله‌ای برای تکامل و شکوفایی زندگی آنها معرفی کند. امام باقر(ع) دانش را شکافت و هیچ وقت دانش را به تقلید فرا نگرفت و آموزش نداد. امیدواریم که جامعه دانشگاهی و حوزوی ما شکافنده دانش باشند نه مقلد دانش.