سازمان محیط زیست به عنوان مهم‌ترین نهاد، نقش مؤثری در حکمرانی آب ایفا می‌کند و وظیفه دشواری را برای حفظ و پایداری منابع آبی بر عهده دارد.
علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با ما از برنامه‌های دولت و سازمان محیط زیست در این خصوص گفته است.
دو سال از فعالیت دولت سیزدهم می‌گذرد. مهم‌ترین چالش‌های محیط زیست در این دو سال چه بوده است؟
شکی نیست که عناصر اصلی محیط زیست یعنی آب، خاک، هوا، بافت گیاهی و جانوری در دهه‌های گذشته و به شکل ملموس‌تری در سال‌های اخیر به دلیل دخالت‌های انسانی و در پی آن، تغییرات اقلیمی با مشکل روبه‌رو شده و این روند ادامه دارد. به نظر من چالش اصلی و بنیادی ما در موضوع محیط زیست مسئله آب است.
آب، عنصر و مایه اصلی حیات است و جهان در یکی دو دهه اخیر با سرعت و تأثیر بسیار بیشتری اثرات ناشی از کمبود منابع آبی را احساس می‌کند و کشور ما هم که در یک منطقه نسبتاً خشک قرار دارد از این موضوع مستثنا نیست. ایران در دهه‌های اخیر با روند کاهشی نزولات آسمانی، افت منابع زیرزمینی آب، کاهش دبی رودخانه‌ها و... روبه‌رو بوده و به مرور زمان حیات جانوری ما هم در حال دست و پنجه نرم کردن با عوارض این کم‌آبی است.
به دلیل همین کم آبی و خشکسالی‌های متوالی که تغییر اقلیم را در پی داشته، در حوزه حیات‌وحش با وجود همه اقدامات خوبی که در این سال‌ها انجام شده، هنوز چالش‌های جدی داریم. این در حالی است که ما تمام توان و امکانات انسانی و سخت‌افزاری سازمان را بسیج کرده و به‌کار گرفته‌ایم و نگاه تک‌بعدی نداشته‌ایم و تلاش کرده‌ایم مسئله محیط زیست را در قالب یک کلیت و بسته چند بعدی مدیریت کنیم.
برای اینکه اقدامات و عملکردهای ما قابل سنجش باشند در گزارش‌های سالانه همه اقدامات را کمّی و همراه با اعداد و ارقام ارائه داده‌ایم.
سازمان محیط زیست برای مواجهه با این تهدیدها چه کرده و برای دو سال آینده چه چشم‌اندازی را ترسیم کرده‌اید؟
در بخش حیات جانوری برای ۲۱گونه در معرض خطر و انقراض، طرح جامع تهیه کرده‌ایم.
یکی از چالش‌های ما در خصوص حیات جانوری این بوده که به دلیل کم‌بارشی و کمبود منابع آب و تغییر اقلیمی ناشی از آن، هم بافت گیاهی برخی مناطق دچار تغییر شده و هم بافت جانوری. به بیان دیگر، در برخی مناطق به دنبال کاهش طعمه‌ها و غذا برای جانوران بالاتر در هرم غذایی، جانوران شکارچی و یا جانوان گیاه‌خوار ناگزیر به دنبال طعمه و غذا به مناطق روستایی و سرزمین‌هایی که جمعیت انسانی استقرار بیشتری دارند نزدیک می‌شوند که در نتیجه، چندین مشکل به‌وجود می‌آید.
یکی از مشکلات این اتفاق خطر سرایت بیماری‌های مشترک بین حیات‌وحش و جانوران اهلی و مشکل مهم دیگر خسارت‌هایی است که ممکن است جانوران حیات‌وحش به کشاورزی و دامداری‌ها وارد کنند که گاه با واکنش آن‌ها مواجه می‌شود. این مسئله هم نیاز به آموزش و توجیه روستاییان و دامداران دارد که با حیات‌وحش چه رفتاری داشته باشند و هم اینکه باید از خسارت آن‌ها جلوگیری و یا آن را جبران کنیم.
ما برای این موضوع وقت و هزینه زیادی گذاشته‌ایم و با برنامه‌ریزی در حال حل این مسئله هستیم.
بدین منظور برای نخستین بار با تفاهم‌نامه‌ای که میان صندوق ملی محیط زیست با صندوق ملی کشاورزی منعقد شده، متعهد به جبران خسارت باغداران، کشاورزان و دامداران هستیم و این اتفاق تأثیر بسیار زیادی در حفظ حیات جانوری وحشی دارد.
البته چون کاهش منابع آب یک موضوع با پیشینه چند دهه‌ای است که به نظر می‌رسد در سال‌های آینده هم ادامه داشته باشد، با یک پدیده فزاینده روبه‌رو هستیم. در بحث تأمین آب برای حیات‌وحش هم یک چالش زمانی داریم و هم یک تغییر و دگرگونی مکانی و اقلیمی. از این رو بارها تأکید کرده‌ام طرح‌های زودگذر و کوتاه‌مدت مشکل را حل نمی‌کند و ما باید نگاه جامعی در برنامه‌ریزی‌ها به مقوله محیط زیست داشته باشیم.
خوشبختانه در نشستی که به‌تازگی در دفتر معاون اول رئیس‌جمهور با وزارت نیرو و جهاد کشاورزی داشتیم، راهکاریابی گام به گام برای چالش‌های آبی در مناطق ویژه زیست محیطی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و قرار شد سه دستگاه با هم در این زمینه همکاری کنند.
به‌عنوان نمونه تفاهم کردیم در منطقه هامون یک طرح جامع مدیریت حوضه آبریز داخلی به موازات پیگیری‌های دیپلماتیک و حقوقی با طرف خارجی دنبال شود.
خوشبختانه چالش‌های ما تا این مرحله مشخص و احصا شده‌اند. ولی اینکه در برنامه‌ها برای حل آن‌ها چه باید کرد نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت به‌ویژه در قالب برنامه هفتم توسعه دارد.
سازمان‌ها و دستگاه‌های دیگر هم تکلیفی برای تحقق این برنامه‌ها دارند؟
اتفاق خوب و مثبتی که افتاده این است خوشبختانه برای همه دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها تکلیف و برنامه مشخص شده که در برنامه هفتم توسعه هم آمده است.
به عنوان مثال اکنون اولویت نخست ما در موضوع مدیریت بحران آب، استفاده بهینه از پساب‌هاست، یعنی هرکجا یک صنعت بخواهد مجوز استقرار بگیرد اولویت و شرط ما به عنوان متولی محیط زیست استفاده از پساب است.
خوشبختانه الان پساب در دنیا قیمت و ارزش پیدا کرده که این، مقدمه و لازمه تحقق برخی اصلاحات و تغییرات مؤثر در محیط زیست است.
واقعیت این است متأسفانه هنوز در کشور ما قیمت آب شیرین بسیار ارزان‌تر از پساب است و به همین دلیل همه صنایع و دستگاه‌ها تمایل دارند از آب شیرین و تصفیه شده برای شرب در صنایع استفاده کنند که این موضوع باید در برنامه‌ریزی کلان دولت و برنامه هفتم اصلاح شود.
از وزارت نیرو خواسته‌ایم تدابیری بیندیشد که این موضوع برعکس شود. یعنی دست‌کم صنایع برای فعالیت اقتصادی خود به سراغ پساب و تصفیه آن بروند و این کار برایشان مقرون به‌صرفه و ارزان‌تر از آب شیرین باشد. به این منظور وزارت نیرو باید قیمت پساب را پایین بیاورد.
خوشبختانه رویکرد کل دولت سوق دادن صنایع و دستگاه‌ها به سمت استفاده و بهره‌وری از پساب‌هاست و مصادیق عینی آن هم اکنون مشهود است. به عنوان نمونه، در بخش عمده بهره‌برداری از پروژه‌هایی که در هفته محیط زیست داشتیم که افزون بر ۱۰هزار میلیارد تومان بود، به‌کارگیری از پساب و استحصال دوباره آن مورد توجه قرار گرفته بود.
حل مسئله پسماندها هم در همین راستا دنبال می‌شود؟
خوشبختانه رویکرد دولت سیزدهم در زمینه پسماندها -که امروزه در دنیا در حال تبدیل شدن به یک فرصت بزرگ اقتصادی است- توجه ویژه به این موضوع بوده است.
می‌توانم شهادت بدهم به معنای واقعی رئیس‌جمهور شخصاً در این موضوع پای کار و پیگیر بوده‌اند و ما هم به دلیل توجه ویژه ایشان، جلسات ستاد پسماند کشور را به صورت منظم تشکیل داده‌ایم که نتایج آن قابل لمس است. به عنوان نمونه در موضوع مدیریت پسماند سراوان که یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی ما بوده کار به‌خوبی پیش رفته و اکنون بیش از ۴۰درصد پروژه در تمام ابعاد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری جلو رفته است.
یکی دیگر از دغدغه‌های محیط زیستی ما علاوه بر مسائل داخلی، حل مشکلاتمان در حوزه خارجی و بین‌المللی است. در این خصوص چه افقی قابل مشاهده است؟
در عرصه بین‌المللی هم وضعیت ما بسیار بهبود یافته و خوب است و با توسعه، ارتقا و اصلاح روابط سیاسی با کشورهای همسایه به‌ویژه کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس ازجمله عربستان سعودی، هماهنگی‌ها و نگاه مشترک و همسو به موضوعات محیط زیستی و اقلیمی در حال رشد است.
بیست و یکم تیر، نخستین سالگرد اجلاس منطقه‌ای وزیران محیط زیست با موضوع همکاری برای آینده‌ای بهتر است و این فرصت مناسبی است که از فضای بین‌المللی همکاری بهره ببریم. در همین راستا این تاریخ را به عنوان روز بین‌المللی مقابله با گرد و خاک پیشنهاد داده‌ایم.
با همه این کارها بزرگ‌ترین چالش زیست محیطی امروز ما حوضه هامون در شرق کشور است که امیدواریم رایزنی‌ها با طرف افغانستانی که توسط وزارت نیرو و وزارت امور خارجه دنبال می‌شود، هرچه زودتر به نتیجه برسد.
همان‌طور که اشاره کردم در بخش داخلی مسئله، طرح مدیریت حوضه داخلی آبریز هامون را با مشارکت ۱۷ دستگاه تدوین کرده‌ایم، هر چند طرح جامع آن موجود بوده است؛ اما باید مدیریت جامع دستگاه‌های داخلی هم شکل بگیرد.
با تمام مسائل و چالش‌هایی که در حوزه محیط زیست داریم که زیاد هم هستند، فرهنگ‌سازی به‌ویژه در دستگاه‌های دولتی و در سطح مدیران به‌خوبی اتفاق افتاده به‌نحوی که ما در هر جلسه دولت بدون استثنا یک موضوع محیط زیستی را مطرح می‌کنیم و دستگاه‌ها به بینش و درک خوبی از تعهد و میثاق ملی خود در زمینه بوم و محیط زیست رسیده‌اند.
در موضوع آمایش سرزمینی هم به‌خوبی پیش می‌رویم و کارهای قابل توجهی صورت گرفته است، هرچند نقشه‌های آمایش کشور از نظر علمی مشکلاتی داشته باشند که خوشبختانه هر سال در حال اصلاح و بهبود هستند، ولی امیدواریم این موضوع به صورت کامل جا بیفتد که هرکجا قرار است اتفاقی بیفتد پیوست آمایش سرزمین یک ضرورت با اولویت نخست است.
اکنون در فصل بررسی و تصویب برنامه هفتم هستیم؛ برخی کارشناسان می‌گویند سهم محیط زیست در برنامه هفتم توسعه کمرنگ است. مثلاً می‌گویند «پرداخت حقابه تالاب‌ها و رودخانه‌ها» در برنامه هفتم توسعه دیده نشده یا گفته می‌شود بند مربوط به «ارزیابی زیست‌محیطی پروژه‌ها» از برنامه هفتم توسعه حذف شده که می‌تواند برای محیط زیست کشور فاجعه بیافریند؛ آیا این موضوعات را تأیید می‌کنید؟
محیط زیست ابعاد و وجوه مختلف و متفاوتی دارد. لزوماً نباید در هر برنامه‌ریزی و قانون‌نویسی کلمه و واژه محیط زیست قید شده باشد که بگوییم به آن توجه شده است.
وقتی به قول شما از حکمرانی آب صحبت می‌کنیم قطعاً یکی از وجوه اصلی آن، محیط زیست است و بدون آن، حکمرانی آب معنا ندارد.
اما در بحث برنامه هفتم و رویکرد کلی آن شاید از دید من به عنوان سازمان متولی محیط زیست، خیلی راضی نباشم و آن را کامل نبینم اما رویکرد کلی برنامه تدوین شده، خوب است.
در برنامه هفتم هم مقوله ارزیابی اثرات زیست محیطی (ای‌آی‌اِی) و هم ارزیابی راهبردی محیط زیستی (اس‌ای‌اِی) مد نظر قرار گرفته و آزمایشگاه مرجع و جامع به نحو مطلوب لحاظ شده است.
به عنوان مثال اگر در برنامه به ضرورت تولید و استفاده از خودروهای به‌روز و با کیفیت اشاره شده، قطعاً یک وجه آن، مسئله محیط زیست است؛ بنابراین نباید خیلی درگیر واژه‌ها بود و باید رویکرد کلی برنامه را به عنوان یک مجموعه دارای اثر دید.
نظر شما