عصر روز شهادت است. هنوز آغاز روضه است. مردها نزدیک‌ترند و زن‌ها دورتر. هنوز آغاز روضه است و همگی نشسته‌اند و روضه‌خوان بالای چهارپایه‌ای که با پارچه مشکی پوشیده شده ایستاده و می‌گوید: «روضه آخر، مثل سجده آخره. طولانی‌ترش می‌کنیم چون معلوم نیست تا نماز بعد زنده باشیم...» انگار دیگر لازم نیست آب و تابش را زیاد کند، چون صدای گریه مردم بلند می‌شود. جماعت دورتادور مداح حلقه زده‌اند و همراه با او اشک ریخته و عزاداری می‌کنند. این وداع عزاداران محرم و صفر با دو ماه اندوه اهل‌بیت(ع) است که با نوای سوزناک مداحی که میان جمعیت ایستاده، اوج می‌گیرد. نوایی به سنت چهارپایه‌خوانی در غروب روز شهادت علی بن موسی‌الرضا(ع) اجرا می‌شود و یکی از ماندگارترین روضه‌های محرم و صفری که زود گذشت را رقم می‌زند.  

یادگار محله‌های قدیم 
تا همین چند سال پیش بیشتر ما نام سنت چهارپایه‌خوانی را نشنیده بودیم. در هجوم کرونا که مردم دلتنگ هیئت و روضه بودند یکی از روضه‌خوان‌های شهر، چهارپایه‌ای را بر دوش گرفت و در کوچه‌های شهر راه افتاد و هر جا پنجره‌ای باز بود و مستمعی، چند دقیقه‌ای بر چهارپایه ایستاد و روضه‌ خواند و اشک ریخت و تصویر این روضه‌خوانی صمیمی و ساده دست به دست چرخید و مردم را با خودش به روزگاران قدیم و محله‌های قدیمی تهران برد. جایی که اهالی بازار کرکره مغازه‌ها را پایین می‌کشیدند و گرد چهارپایه روضه‌خوان می‌ایستادند تا ریش‌سفید مداحان محله کفش‌هایش را دربیاورد و روی چهارپایه‌ای که با تکه پارچه‌ای سیاه پوشیده شده بود، بایستد و به جای اینکه در برابر مردم یا خیلی بالاتر از آن‌ها باشد، در میانشان باشد و بدون مقدمه روضه سیدالشهدا(ع) را آغاز کند. مردم کم‌کم دورش حلقه می‌زدند و با نوایش شور می‌گرفتند و روضه‌خوانی که تمام می‌شد همان تکه پارچه را به قصد تبرک دست به دست می‌کردند.  

ساده ولی صمیمی
گفته می‌شود قصه این نوع عزاداری از جایی آغاز شد که هنوز خبری از بلندگو نبود. برای اینکه صدای مداح به گوش همه برسد و همه عزاداران بتوانند چهره او را ببینند، مداح روی چهارپایه‌ای چوبی می‌ایستاد و مردم دور او جمع می‌شدند و او روضه‌خوانی را آغاز می‌کرد. به گفته پیشکسوتان، سنت چهارپایه‌خوانی همیشه در فرهنگ سوگواری شیعیان مورد توجه بوده و تشویق می‌شده است، چراکه در عین سادگی برگزار می‌شد و به دلیل حضور مداح میان جمعیت، امکان ارتباط چهره به چهره با مردم وجود داشت. از سوی دیگر، این بی‌تکلفی گویی بیشتر به دستگاه عزاداری اهل‌بیت(ع) می‌آمد. گفته می‌شود این آیین از قدمت ۱۰۰ساله برخوردار است؛ اما برخی کارشناسان قدمت این نوع عزاداری را تا دوران آل‌بویه جسته‌اند. برخی معتقدند چهارپایه‌خوانی در دوره صفویه در بازارهای ایران رایج بوده و پس از ساخته‌شدن بازار تهران، در چارسوق‌ها و تیمچه‌های آن گسترش یافته است. هر چند در دوران قاجار بیشتر مستمعان مراسم عزاداری‌ها زنان بودند و آن‌ها نیز در تکیه‌ها حضور پیدا می‌کردند اما چهارپایه‌خوانی به دلیل نحوه برگزاری و مکان آن و تجمع مردان دور مداح، بیشتر عزاداری مردانه بوده است و زنان حضور کمتری در این مراسم داشته‌اند.  
مراسم چهارپایه‌خوانی به شکل‌های متفاوتی اجرا می‌شده است. مثلاً در تکیه‌ها چهارپایه جای ثابتی داشته و درست در میان تکیه قرار می‌گرفته است. در شیوه دیگر، هیئت‌های عزاداری در تیمچه‌ها و کوچه‌های بازار به حرکت درمی‌آمدند و ابتدای بازارچه‌ها و سراها توقف می‌کردند و مداح روی چهارپایه می‌رفته و عزاداری می‌کردند و بعد دوباره راه خود را در پیش می‌گرفتند تا دسته عزاداری بعدی از راه برسد. گفته می‌شود در گذشته، مداح چهارپایه‌ای  همراه خود داشته اما در دوره‌های بعد، اهالی بازار چهارپایه‌ای به این منظور در اختیار مداح قرار می‌دادند.
چهارپایه‌خوانی در زمان مبارزات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی هم مورد توجه ویژه بود. مردم هنگامی که از تظاهرات و راهپیمایی‌ها بازمی‌گشتند، به‌منظور اتحاد بیشتر در محافل خود از مداحی چهارپایه‌خوانی با سبک حماسی استفاده می‌کردند. برخی آوازها، ترانه‌ها و شعارهای انقلابی در اوایل انقلاب، برگرفته از نوحه‌های چهارپایه‌خوانی شمرده شده‌اند.

بدون تشریفات
برخی چهارپایه‌خوانی را بازنمایی شیوه سوگواری حضرت زینب(س) در کربلا دانسته‌اند. در این شیوه عزاداری، مداح و عزاداران به موضوعات حاشیه‌ای و فرعی نمی‌پردازند و بسیار جانسوز بر مصیبت اصلی می‌گریند. این شیوه عزاداری، نیازمند تجهیزات و تشریفات خاص مانند لوازم صوتی گرانقیمت، نورپردازی، حرکات و شعرهای پیچیده و عجیب نیست و با شیوه‌ای ساده اما گیرا برگزار می‌شود که ارادتمندان به این آیین در ماه‌های محرم و صفر، خود را به مکان برگزاری مراسم رسانده و به عزاداری می‌پردازند. در این مراسم چهارپایه‌ای را در مرکز دسته‌های عزاداری قرار می‌دهند. گاهی پیش از آغاز مراسم، حاجتمندان روسری یا تکه‌پارچه‌ای روی چهارپایه می‌اندازند و پس از پایان مراسم، آن پارچه را به تبرک برمی‌دارند. همچنین گاهی روی چهارپایه فرش کوچکی انداخته می‌شود و چهارپایه‌خوان پیش از قرارگرفتن بر چهارپایه، کفش‌های خود را از پا درمی‌آورد. به‌دلیل آنکه مداح فقط از توان حنجره خود برای رسیدن صدا به انتهای جمعیت بهره می‌گیرد، مدت زمان اجرای چهارپایه‌خوانی کوتاه است و چهارپایه‌خوان‌ها به نوبت مراسم را برگزار کرده و جای خود را به دیگری می‌دهند. چند نفری هم دورتادور چهارپایه هستند که از آن محافظت می‌کنند و حواسشان به زمان چهارپایه‌خوانی است.

آخرین درجه مداحی
چهارپایه‌خوان آخرین درجه‌ای است که هر مداح و روضه‌خوانی به آن می‌رسد. چهارپایه‌خوانی علاوه بر برخورداری از مهارت مداحی و نیاز به داشتن صدایی خوش، نیازمند این است که فرد بتواند روضه خود را در عرض ۱۰ تا ۱۵ دقیقه بخواند و در این مدت کم، عزاداران را به شور بیندازد. پیشکسوتان مهم‌ترین ویژگی مداح چهارپایه‌خوان را مخاطب‌شناسی معرفی می‌کنند. از سوی دیگر با توجه به تاریخچه این سنت می‌توان گفت مداح چهارپایه‌خوان معمولاً به‌لحاظ جایگاه اجتماعی، امین و مورد اعتماد مردم بوده است. چهارپایه‌خوانان معمولاً از میان پیشکسوتان مداحی و روضه‌خوانی هر هیئت انتخاب می‌شدند. معمولاً شالی مشکی یا سبز رنگ روی دوش خود می‌انداختند و شال مشکی هم به کمر می‌بستند. بسیاری وقت‌ها هم آخر ماه محرم یا روز اربعین، مردم شال روی دوش چهارپایه‌خوان را برای تبرک از او می‌گرفتند.

احیای سنت‌ها
یکی از چهارپایه‌خوان‌هایی که مورد تقدیر رهبر معظم انقلاب قرار گرفته محمود کریمی است که در حاشیه‌ مراسم عزاداری شام غریبان حسینی در حسینیه امام خمینی(ره) به سنت چهارپایه‌خوانی مداحی کرد. ایشان فرمودند: «آقای کریمی، مجلس شما را امسال از تلویزیون می‌دیدم؛ برنامه چهارپایه‌خوانی‌تان در بیرون از جلسه خیلی خوب بود».با وجود این، سنت چهارپایه‌خوانی مانند گذشته رونق ندارد و لازم است در سوگواری‌ها به احیای سنت‌هایی که با حضور ابزار مدرن از یاد می‌روند، توجه کنیم. بر همین اساس چند سالی است سنت چهارپایه‌خوانی در حرم مطهر رضوی مورد توجه قرار گرفته است. این مراسم در روزهای پایانی صفر در صحن پیامبر اعظم (ص) اجرا می‌شود که با استقبال زائران و مجاوران همراه است.
کارشناسان مذهبی و اجتماعی معتقدند احیای سنت چهارپایه‌خوانی در عزاداری ایرانیان، سبب ترویج فرهنگ اصیل و بومی عزاداری ساده شده و این‌گونه، مراسم‌ مذهبی را که با اعتقادات مردم عجین است از بسیاری حواشی، زواید و زرق و برق‌های عزاداری‌های امروزی مصون می‌دارد. این امر سبب ترویج عزاداری خالصانه‌تر شده و استقبال بیشتر مردم از این‌گونه مراسم‌ها را به‌دنبال دارد.

لیلا لاریچه