محبت به امام رضا(ع) و قبول ولایت آن حضرت یعنی آن حضرت را الگوی خویش در زندگی قرار دهیم و سبک زندگی‌مان سبک زندگی رضوی شود.

۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با اساتید حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد.

شرح حدیث این هفته را در محضر استاد و پژوهشگر ارجمند، حجت‌الاسلام‌والمسلمین حامد میرزاخان هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

در احادیث رضوی، درباره سیره امام رضا(ع) درقبال کودکان می‌توان به نمونه‌های مختلفی اشاره کرد. ازجمله داستان معروف «قم یا حبیبی» گفتن حضرت رضا(ع) به فرزند خردسالشان. درباره این حدیث توضیحی می‌فرمایید؟

همان‌طور که اشاره کردید، احادیثی درزمینه سیره و رفتار حضرت امام رضا(ع) درباره تربیت کودکان آمده است. از جمله روایتی مبنی بر اینکه آن حضرت، همواره فرزند خردسالش حضرت امام جواد(ع) را با القاب بسیار زیبا و وزین و لطیف صدا می‌زد.

امام جواد(ع) حدود پنج سالگی، همراه پدرش حضرت رضا(ع) برای انجام عمره به مکه مشرف شدند. یکی از غلامان حضرت به‌نام «موفق» نیز با آن‌ها بود. امام رضا(ع) با حالت مخصوصی با چشمانی اشکبار در کنار کعبه ایستاده بود و با خانه خدا وداع می‌کرد و پس از طواف، به مقام ابراهیم(ع) رفت و در آنجا مشغول نماز شد.

موفق می‌گوید: حضرت جواد(ع) کنار حجر اسماعیل رفت. آنجا نشست و به راز و نیاز با خدای بی‌نیاز مشغول شد. نشستن آن حضرت طول کشید. به حضور آن حضرت رفتم و عرض کردم: «فدایت شوم برخیز». حضرت جواد(ع) در حالی که بسیار غمگین و ناراحت بود، فرمود: «نمی‌خواهم از اینجا جدا شوم، مگر اینکه خدا بخواهد». نزد حضرت رضا(ع) رفتم و گفتم: «فرزندتان حضرت جواد(ع) کنار حجر اسماعیل(ع) نشسته و نمی‌خواهد برخیزد». امام رضا(ع) نزد فرزند خردسالشان آمد و فرمود: «قُمْ یا حَبیبی» یعنی «ای محبوب دلم برخیز».

حضرت جواد(ع) فرمود: نمی‌خواهم از این مکان برخیزم. امام رضا(ع) فرمود: ‌ای حبیب من چرا برنمی‌خیزی؟ حضرت جواد(ع) عرض کرد: «چگونه برخیزم با اینکه شما را دیدم به‌گونه‌ای با کعبه وداع می‌کردید که دیگر به اینجا بازنخواهید گشت». امام رضا(ع) فرمود: «ای محبوب دلم برخیز». آنگاه حضرت جواد(ع) در حالی که غمگین بود، برخاست و همراه پدر حرکت کرد. (کشف الغمة،ج۳، ص۱۵۵)

امام جواد(ع) با اینکه کودک بود، از حالات پدر این‌طور دریافت که پدر بزرگوارش می‌خواهد به سفری برود که بازگشتی در آن نیست. ببینید امام رضا(ع) با کودکش چقدر با لطافت و مهربانی و با لفظ زیبای «حبیب من» صحبت می‌کند.

سیره رفتاری پیامبر و سایر اهل بیت(ع) درخصوص کودکان چگونه بوده است؟

در سیره رسول خدا(ص) در رفتار با کودک آمده است: «مهربانی و محبت به کودکان از عادات ایشان بود.(المحجة البیضاء، ج٣، ص٣۶۶) آن حضرت به کودکان سلام می‌کرد و این‌طور نبود که فقط بزرگسال‌ها را تحویل بگیرد.(مستدرک الوسائل، ج‏٨، ص٣۶۴)

همچنین سایر ائمه معصومین(ع) به کودکان احترام می‌گذاشتند و بسیار به آنان محبت می‌ورزیدند.

به عنوان نمونه، از سیره‌های رفتاری اهل بیت(ع) در برخورد با کودکان، توجه به وعده‌ها و عملی کردن آن است، زیرا خردسالان بر این باورند که والدین، روزی‌شان را می‌دهند. روایت شریفی را شیخ اجل کلینی از امام کاظم(ع) پدر بزرگوار حضرت امام رضا(ع) نقل می‌فرماید: «إِذا وَعَدْتُمُ الصِّبیانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ أَنَّکُمُ الَّذینَ تَرْزُقُونَهُمْ إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لَیْسَ یَغْضِبُ لِشَیْ‌ءٍ کَغَضَبِهِ لِلنِّسآءِ وَالصِّبْیانِ؛ یعنی هرگاه به کودکان وعده‌ای می‌دهید، آن را برایشان عملی کنید زیرا آنان می‌پندارند شما همان کسانی هستید که روزی‌شان را می‌دهید و بی‌گمان خداوند بزرگ به اندازه‌ای که برای رعایت نکردنِ حقوق زنان و کودکان خشمناک می‌شود، برای چیز دیگری خشمناک نمی‌شود».

اظهار محبت، رفتار کودکانه با کودکان، توجه به منزلت کودکان، رفتار همراه با کرامت، تفاوت نگذاشتن میان فرزندان و خودداری از تنبیه بدنی، برخی دیگر از آموزه‌های اساسی درباره چگونگی رفتار با کودک در سیره اهل بیت(ع) و حضرت رضا(ع) هستند.

درباره این دستور اخلاقی و جالب امام کاظم(ع) توضیحی بدهید.

وفای به عهد، یکی از محسنات اخلاقی است. پدر و یا مادری که به فرزندش وعده‌ای می‌دهد و نمی‌تواند اجابت کند؛ باید به شکلی منطقی وی را قانع کند والا همین عمل یعنی بی‌وفایی از بچه نیز، ابتدا در محدوده‌ای کوچک و سپس بزرگ‌تر صادر می‌شود.

از زمانی که کودک به مرحله درک می‌رسد، در تعامل خود با والدین، با وعده‌هایی برخورد می‌کند. این وعده‌ها گاه عملی می‌شوند و گاه نمی‌شوند. در آموزه‌های اسلام، این مسئله مورد توجه قرار گرفته و درباره وفای به عهد، توصیه اکید شده است. دلیل این توصیه را به چند وجه می‌توان تحلیل و تبیین کرد. یکی جنبه اخلاقی مسئله است که تخلف از وعده، از اخلاق ناپسند است. دیگری جنبه بدآموزی برای کودک است. هر چند خُلف وعده، نهی عام دارد ولی درباره کودک به دلیل شرایط سنی و تربیتی خاصی که دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

جنبه سوم، تأثیر منفی آن بر رابطه کودک با خدا در آینده است. برخی پژوهش‌ها نشان داده نوع ارتباط کودک با خداوند، تحت تأثیر نحوه ارتباط والدین با کودک است. پیش از آنکه کودک با مفهوم خدا آشنا شود، والدین، به‌خصوص پدر را رب و صاحب اختیار خود می‌داند و به تعبیری نقش خداوندی برای او قائل است. حال اگر والدین به وعده‌هایی که به کودک خود داده‌اند، عمل نکنند، او این خُلف وعده را به مفهوم خداوندی تسری می‌دهد و ناخودآگاه در آینده، رابطه او با خداوند را تحت تأثیر منفی قرار می‌دهد.

با توجه به این روایات و سیره رضوی، توصیه شما به پدر و مادرها برای تربیت کودکان چیست؟

والدین عزیز توجه کنند که چطور اهل‌بیت(ع) به‌خصوص حضرت رضا(ع) با کودکان رفتار می‌کردند. محبت به امام رضا(ع) و قبول ولایت آن حضرت، یعنی اینکه آن حضرت را الگوی خویش در زندگی قرار دهیم و سبک زندگی‌مان سبک زندگی رضوی شود، به‌خصوص در رفتار با کودکان و مواجهه با عزیزانمان، محبت و برخورد مؤدبانه و سخن لطیف با آن‌ها را از آن بزرگوار فرا بگیریم. امید است از عاملان به کلمات نورانی آن پیشوا و امام رئوف(ع) باشیم.