همایش بین‌المللی الهیات زیارت توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و انجمن علمی فلسفه دین ایران با همکاری مراکز مختلف دانشگاهی داخلی و خارجی در آبان ۱۴۰۲ برگزار خواهد شد. به منظور زمینه‌سازی علمی برای مشارکت هر چه بیشتر پژوهشگران در این همایش، حدود ۲۰ پیش‌نشست تخصصی به صورت مجازی و حضوری توسط دبیرخانه علمی همایش در نظر گرفته شده است.

دکتر پیمان اسحاقی پژوهشگر مردم شناسی و جامعه شناسی دین ، در چهارمین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان  «زیارت در سفرنامه ها» به ارائه سخنرانی با  موضوع   «زیارتی مرز گذر: نگاهی به جریان زیارت حرم امام رضا (ع) از سوی زائران شرق ایران» پرداخته است که در ادامه گزیده ای از آن را می خوانید.

پیمان اسحاقی موضوع «زیارتی مرزگذر» را بخشی از یک جریان پژوهشی دانست که سالهاست بر روی آن مطالعه می کنند.وی با بیان اینکه ابعاد بین المللی و فراملی زیارت امام رضا علیه السلام،  موضوع اصلی این پژوهش است، افزود: این پژوهش در تقاطع بسیار مهم  زمینه های ایران‌شناسی و شیعه شناسی با میراث شرقی ایران قرار دارد.

این پژوهشگر به بررسی عبارت «فرا مرز» و  «گذر مرزی» پرداخت و گفت: در سال‌های اخیر در آکادمی های بین المللی برای توضیح برخی مسائل علمی و دانشگاهی از عبارت فرا مرزی و گذرمرزی استفاده می کنند. استفاده از این اصطلاحات در مسائل علوم انسانی هم تازه بوده و از این جهت این پژوهش و موضوع مورد بحث در علوم انسانی تازه محسوب می شود. البته در سال‌های اخیر در برخی پژوهش ها که مربوط به زیارت امام‌ رضا (ع) بود، به شکل غیر مستقیم به زیارت «مرز گذر» اشاره شده است.

وی ظرفیت جمعیتی مسلمانان شرق را برای زیارت امام رضا (ع) بسیار با اهمیت توصیف کرده و افزودند : پرجمعیت ترین کشورهای مسلمان جهان نظیر پاکستان و اندونزی در شرق ایران قراردارند و نکته مهم دیگر این است که اکثر این مسلمان بدون مذهب هستند. این جمعیت مسلمان بدون مذهب بخش مهمی از زائران امام رضا (ع) را به خود اختصاص می دهد. ضمن اینکه اقناع این گروه از مسلمان برای زیارت حرم امام رضا (ع) بسیار آسان‌تر از سایر مذاهب اسلامی است. استفاده از این ظرفیت برای احیای ارتباط جریان زیارت شرق دارای اهمیت است.

وی در ادامه به بررسی گزارش ها  اسناد مربوط به ارتباط مردم جنوب آسیا با ایران پرداخت و گفت: به عنوان نمونه گزارش هایی مبنی بر اقامت هزاران نفر از مردم شبه جزیره هند در مشهد مربوط صد سال قبل وجود دارد. همچنین در بخش موقوفات و اسناد وقفی هم شاهد وجود اماکن وقفی برای استفاده زائران جنوب آسیا بطور عام در شهر مشهد و بطور خاص در حرم امام رضا (ع) هستیم.

اسحاقی در ادامه به بررسی دلایل کاهش ارتباط و سفرهای زیارتی بین ایران و شرق پرداخت. نخستین دلیلی که این پژوهشگر به آن اشاره کرد، تسلط شوروی بر بخش بزرگی از خراسان فرهنگی بود. این تسلط همراه با گسترش تفکر کمونیستی در منطقه آسیای میانه بود. جنگ های داخلی افغانستان، بی توجهی و ستیزه با هندوستان در دوره پهلوی اول، تسلط احزاب ملی گرا در جمهوری چین و ترکستان از دیگر دلایل کاهش جمعیت زائران شرقی حرم امام رضا (ع) بوده است.

همچنین اجرای برخی قوانین احوال شخصیه مخصوصا قانون حجاب در زمان پهلوی اول از دیگر دلایلی بود که باعث کاهش ارتباط بین شرق و ایران شد. گزارش های فراوانی از برخورد پلیس ایران در مرز با زائران جنوب آسیا وجود دارد. مردمان جنوب آسیا عمدتا به شکل زائر، گردشگر و تاجر وارد ایران می شدند. این نوع برخورد باعث کاهش ورود این طیف از مردم به ایران شده و افرادی هم که در ایران اقامت داشتند نیز شروع به خروج از کشور کردند.

عامل دیگری که از دلایل کاهش پویایی جریان زیارت از شرق محسوب می شد، رشد فزاینده جریان های سلفی در هند و پاکستان بود.  در داخل ایران نیز از سمت مردم یک نوع نگاه از بالا به پایین به شهروندان جنوب آسیا وجود داشت. این نگاه در دوره پهلوی اول وجود داشته و تحقیر  مردمان هند و افغانستان توسط برخی جریان های فکری رواج داشته است. در سال‌های بعد از پهلوی دوم و دوران انقلاب، به تدریج انگاره های قدیمی به صورت رسمی کنار گذاشته شد ولی همچنان برنامه جدی برای تقویت ارتباط با کشورهای شرق ایران به خصوص در حوزه زیارت وجود ندارد.

وی ادامه داد: این احتمال وجود دارد که با افزایش جریانات سلفی گری، عدم تدوین برنامه منظم و جامع برای معرفی زیارت، و نپرداختن به تسهیل مسیر های زیارتی شاهد عقب ماندن از جریانات فکری و فرهنگی باشیم. شبیه به تضعیف و نابودی زبان فارسی در منطقه هندوستان به واسطه حاکمیت و استعمار بریتانیا.  یکی از مسائلی که اسحاقی به آن اشاره کرد، عدم ترجمه منابع و آثار دست اول در این حوزه است. برای نمونه دایرة المعارف آستان قدس رضوی هنوز به هیچ زبان ترجمه نشده است.

این پژوهشگر به عنوان جمع بندی این ارائه، گفت: حرم امام رضا (ع) جهان وطن ترین نقطه ی ایران است. مردم ایران و خراسان بیشترین خارجی ها را در این اماکن دیده اند. شهرهای زیارتی در طول تاریخ دروازه بزرگ اتصال ایران به جهان بوده اند. با بررسی ابعاد موضوع و برنامه ریزی دقیق باید جریان زیارت شرق دوباره احیا شود. درحال حاضر یکی از گزینه های سریع و قابل دسترس، بهبود چهره ایران و احیای این جریان در شرق و شناساندن ظرفیت زیارتی مشهد و حرم امام رضا (ع) است. راهکار دیگر ایجاد تبعیض های مثبت برای مردمان شرق، در داخل کشور است.