حدیث مستور - خبرنگار تحریریه جوان قدس : انیمیشن "بچه زرنگ" که به تازگی به روی پرده سینما رفته است، رکورد پر فروش ترین انیمیشن ایرانی را شکست و در سه روز ابتدایی اکران خود یک و نیم میلیاردی شد. صنعت انیمیشن سازی که در ایران سابقه دیرینی ندارد اما چندسالی ست که می توان شاهد اثر های جدیدی در این زمینه بود، که نقطه روشنی در تاریخ انیمیشن سازی به شمار می رود، اما سوال مهمی در این میان مطرح است که آیا با اطمینان خاطر می توان دست کودکان مان را بگیریم و پای تماشا هر انیمیشنی بنشینیم؟ به همین بهانه نگاهی به تاریخچه انیمیشن های ایرانی و نحوه پرداخت آنها می اندازیم.

تاریخچه ساخت اولین انیمیشن

انیمیشن گونه‌ای از قصه‌گویی و داستان پردازی است با این تفاوت که از تصاویر مختلف و توالی آنها کمک می‌گیرد تا بتواند داستان خود را در توهم حرکت روایت کند. پویانمایی یا همان انیمیشن به عنوان یکی از سبک های نمایش داستان و ماجرا، جایی برای خود در کنار دیگر هنرها بازکرده است و از آنجا که محدود به گروه سنی خاصی نیست، کوچک و بزرگ را سرگرم تماشای خویش می سازد.

اما اینکه اولین انیمیشن جهان کی و کجا ساخته شد، مشخص نیست اما می‌توانیم اولین نشانه‌های آن را در دوران نوسنگی، وقتی انسان‌های اولیه، تصاویر موردعلاقه خود را بر دیواره‌ی غارها و روی اشیاء حک می‌کردند، پیدا کنیم. ساخت انیمیشن به معنای امروزی و مدرن آن، اولین بار در سال ۱۸۳۲ میلادی و در ایالات متحده آمریکا انجام شد.

جوزف پلاتو اولین ابزار ساخت انیمیشن را که مبتنی بر اصل پایداری بینایی بود اختراع کرد. بعد از آن ویلیام جورج هورنر در سال ۱۸۳۴ میلادی اولین پروژکتور تصویری را با عنوان چرخ شیطان ساخت که به نوبه‌ی خود، اولین نوآوری در صنعت فیلمسازی محسوب می‌شود.

در نهایت جیمز استوارت بلکتون که او را به عنوان پدر انیمیشن آمریکایی می‌شناسند، موفق شد در سال ۱۹۰۰ با استفاده از تکنیک stop move انیمیشن The Enchanted Drawing را بسازد، یک فیلم صامت و سیاه و سفید که در آن، نقاشی و تصاویر روی تخته سیاه با استفاده از فیلم با ۲۰ فریم در ثانیه ضبط شده بود.

یست سال بعد، کاریکاتوریست فرانسوی امیل کوهن اولین فیلم کاملا انیمیشن را ساخت. خیلی طول نکشید که سل انیمیشن توسط ارل هارل پدر انیمیشن سنتی جهان خلق شد و بعد از آن انیمیشن دیزنی و نمونه‌های آن همچون میکی موس، سفید برفی و هفت کوتوله متولد شدند و دنیای انیمیشن را دگرگون کردند و زیبایی دوچندانی را به جهان انیمیشن و طرفداران آن بخشیدند.

انیمیشن سازی در ایران

پویانمایی در ایران از اواخر دههٔ ۳۰ شمسی وارد عرصه شد. نخستین تلاش‌ها برای ساخت پویانمایی در ایران توسط اشخاصی مانند اسفندیار احمدیه، جعفر تجارتچی، پرویز اصانلو، نصرت‌الله کریمی، پترس پالیان و اسدالله کفافی در بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۰ خورشیدی و در ادارهٔ کل فرهنگ و هنرهای زیبای تهران صورت گرفت.

نخستین فیلم کوتاه پویانمایی نیز توسط اسفندیار احمدیه باعنوان ملانصرالدین در سال ۱۳۳۶ خورشیدی، با امکانات بسیار محدودی ساخته شد. اگر چه اسفندیار احمدیه نخستین فیلم کوتاه پویانمایی با امکانات بسیار محدودی ساخت اما بنابر شواهد تاریخی، ‌ تاریخچه انیمیشن سازی در ایران به پنج هزار سال پیش در نقش هایی که روی سفالینه های شهر سوخته ترسیم شده شناخته شده است؛ هنرمندان ایرانی که توانستند نخستین تصویر متحرک جهان را پدید آورند.  داستان از این قرار است که باستان شناسان ایتالیایی حاضر در شهر سوخته درهنگام کاوش در گوری پنج هزار ساله، جامی را پیدا کردند که نقش یک بز به همراه یک درخت روی آن دیده می شد.  سالها بعد منصور سجادی (باستان شناس ایرانی) با بررسی این جام به حرکت بُز به سمت درخت پی برد و حرکت این اثر را به  انیمیشن امروزی تبدیل کرد. قش بز کوهی که نماد زندگی، زمین و شادی است در پنج حرکت جهشی که حرکات کلیدی است به سمت درخت آسوریک «نخل» که نماد جاودانگی، بردباری و آسمان است، ‌ می رود و از میوه خورشید «خرما» و برگ درخت آسوریک تغذیه می کند. هنرمند ایرانی در پنج هزار سال پیش، ‌ از سفال به جای بوم نقاشی استفاده کرده و از گردی سفال که در حرکت و چرخش خود حرکت بز کوهی را تداعی می کند، به خوبی بهره برده و کهن ترین و نخستین انیمیشن موجود در جهان را پدید آورده است.

همچنین ساخت انیمیشن در ایران سه دوره را سپری کرده است:

دوره اول: تولد (اواخر ۱۳۳۰)

در اواخر ۱۳۳۰ پسر جوانی بنام اسفندیار احمدیه با دیدن فریم های متوالی یک نوار فیلم که تصادفاً به دستش افتاده بود راز «حرکت» در فیلم را دریافت و تصمیم گرفت خود نمونه ای از آن بسازد وی که دستی در طراحی داشت توانست با استفاده از یک دوربین طراحی های مدادی اش را به فیلم انیمیشن تبدیل کند غافل از ابداع انیمیشن توسط امیل کوهل، پنجاه سال قبل در فرانسه. در همین زمان نصرت اله کریمی که در پِراک تحصیل کرده بود به ایران بازگشت و در اداره فرهنگ کار با احمدیه را شروع کرده کمی بعد جعفر تجارتچی به این دو پیوست و این سه انیماتور اولین استودیوی انیمیشن ایران را بنا کردند و اولین انیمیشن های کوتاه ایران را ساختند. در این زمان کم کم طراحان و تصویرسازان و گرافیست ها و نقاشان دیگری نیز جذب هنر انیمیشن شدند همچون: نورالدین زرین کلک، فرشید مثقالی، اکبر صادقیه، نفیسه ریاحی، آرا پیک باغداساریان و مرتضی ممیز.

دوره دوم: خواب زمستانی

انیمیشن ایران به دلیل انقلاب اسلامی و جنگ عراق با ایران به یک خواب زمستانی طولانی فرو رفت این امر منجر به فرار هنرمندان از کشور وبعضاً تغییر شغل آنها و بسته شدن مدارس هنری گردید.

دوره سوم: بیداری تدریجی

در این دوره انیمیشن به دلایل زیر جان تازه ای گرفت:

• آمدن کامپیوترها به بازار و تشویق جوانان به خلق حرکتهای اولیه و ساخت پیامهای تبلیغاتی ساده.
• تأسیس سازمان تلویزیونی صبا به منظور تولید و حمایت از سریالهای انیمیشن ایرانی.
• اصلاحات اجتماعی باعث بوجود آمدن حمایتهایی برای فعالیتهای هنری ازجمله انیمیشن گردید.
• با افزایش جمعیت جوان علاقه و نیاز کودک و نوجوان به انیمیشن بیشتر شد.
• فستیوال بین المللی فیلمهای انیمیشن توسط کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان.
• تأسیس مدارس خصوصی جدید و اضاله شدن آنها به دانشکده های انیمیشن.
• نیم نگاهی که «مرکز گسترش فیلم مستند و فیلم کوتاه» به تولیدات انیمیشن داشت.

جایگاه انیمیشن های ایرانی

انیمیشن ایران امروز در جایگاهی متفاوت نسبت به یک دهه قبل ایستاده است. هم از نظر کمیت و همینطور کیفیت پویانمایی ایرانی روز به روز در حال تقویت است و می‌توان به‌زودی شاهد این باشیم که کشور عزیز ما یکی از بزرگترین و بهترین انیمیشن‌سازان دنیا شده است.

اما لازمه رسیدن به این نقطه طلایی این است که آسیب‌ها و چالش‌های پیشروی انیمیشن ایرانی برطرف شود و ما شاهد استقرار جایگاه انیمیشن ایران در کنار دیگر سازندگان مطرح جهان باشیم.

بابک نکویی، انیمیشن‌ساز کشور درباره علت مشکلات روایت و داستان‌گویی در پویانمایی ایران گفت: انیمیشن فرایندی کاملاً‌ تکنیکال است. تولید و خلقش به نرم‌افزارها و به هنرهای مختلف نیاز دارد. باید فردی که طراحی می‌کند به طراحی شخصیت و فضا مسلط شود. تخصصی بودن بخش‌های فنی انیمیشن باعث شده تا کمتر روی بخش‌های روایی و داستان‌گویی آن کار کنیم. البته ما در قصه‌گویی و داستان‌نویسی حتی در سینمای کودک و نوجوان افتخارات زیادی داریم که نشان‌ می‌دهد زمینه‌های اولیه وجود دارد. اما نکته مهم این است که قصه‌گویی در صنعت انیمیشن کاملاً با فضای سینمایی تفاوت دارد. روند قصه گویی در انمیمیشن بصری است، چراکه همه چیز باید خلق شود. دیگر مانند فیلم سینمایی هنرپیشه و محل فیلمبرداری وجود ندارد؛ هیچ چیز نیست و همه چیز باید خلق شود.

در سینمای داستانی فیلمنامه خوانی وجود دارد و می‌توان قصه را یکبار با بازیگران خواند و کار کرد اما در پویانمایی باید همه چیز در فیلمنامه استوری برد تهیه و تدوین شود. اگر بخواهیم دقیقاً آسیب‌یابی کنیم مشکل به همین نقطه بازمی‌گردد؛ ما در ایران استوری برد داریم اما فیلمنامه استوری برد نداریم در حالی که در استودیوهای بزرگ انیمیشن‌سازی دنیا فیلمنامه استوری‌برد داریم که یکبار تمام قصه انیمیشن را در قالب استوری برد می‌برد که باعث می‌شود تا نقاط مثبت و ضعف داستان را بشناسیم. ما این مشکل را باید برطرف کنیم تا چالش‌ها و خلأهای قصه‌گویی ما در انیمیشن از بین برود.

او در پایان گفت: امروز آن نگرانی‌های قدیمی در حوزه بخش‌های تکنیکی انیمیشن‌سازی از بین رفته است و ما در نقطه قابل قبولی قرار داریم. حال که وضعیت تغییر کرده است باید بیش از قبل روی بخش روایی و داستان‌نویسی انیمیشن کار کرد.

بهترین انیمیشن های ایرانی کدام اند؟

انیمیشن بچه زرنگ | ۱۴۰۲ | نکویی، محمدیان و جنتی

انیمیشن بچه زرنگ کاری از گروه هنر پویاست که پیش از این با انیمشین‌های فیلشاه و شاهزاده روم هم مورد توجه قرار گرفته بودند و آثارشان از نظر فنی مورد تقدیر قرار گرفت. در خلاصه داستان این فیلم آمده: «محسن پسر بچه‌ای است که عاشق ابر قهرمان‌های فیلم‌هاست و همیشه تلاش می‌کند تا با وسایل ابرقهرمانی‌اش به هرکس و هر چیزی کمک کند. اما در یک اتفاق نادر، محسن با حیوانی مواجه می‌شود که از گونه حیوانات منقرض شده ایران است...»

انیمیشن لوپتو | ۱۴۰۱ | عباس عسگری

انیمیشن لوپتو به کارگردانی عباس عسگری و تهیه‌کنندگی احسان کاوه و محمدحسین صادقی تولید شده است. این انیمیشن مناسب کودک و نوجوان است. در خلاصه داستان انیمیشن لوپتو آمده است: «آقای کمالی که یکی از پرفروش‌ترین کارگاه‌های تولید اسباب‌بازی‌های کودکانه را در محل یک آسایشگاه روانی دارد و این کارگاه را با کمک تک تک بیماران آسایشگاه راه اندازی کرده است، برای انتخاب محصول بعدی‌اش برای عرضه به بازار، پیشنهادهای دو تن از اعضای کارگاه خودش را به همراه پسر کوچکش به قضاوت می‌نشیند. »

انیمیشن پسر دلفینی | ۱۳۹۹ | محمد خیراندیش

انیمیشن پسر دلفینی به کارگردانی و نویسندگی محمد خیراندیش و تهیه‌کنندگی محمدامین همدانی تولید شده است. این انیمیشن در ژانر ماجراجویی-کمدی فرار می‌گیرد و خواننده آن علیرضا طلیسچی است. ماجرای انیمیشن پسر دلفینی از این قرار است که هواپیمایی در دریا سقوط می‌کند و پسرکی که زنده می‌ماند با دلفین‌ها بزرگ شده و در شنا کردن و صحبت کردن با ماهی‌های قهار می‌شود. پسرک پس از مدتی متوجه تفاوتش با آبزیان می‌شود و به‌دنبال مادرش می‌گردد، در این مسیر اتفاق‌های هیجان‌انگیزی می‌افتد که مشخص می‌کند پسرک دلفینی، آدمی عادی نیست.

انیمیشن بنیامین | ۱۳۹۷ | محسن عنایتی

انیمیشن بنیامین به کارگردانی و نویسندگی محسن عنایتی و تهیه‌کنندگی مصطفی حسن آبادی تولید شده است. انیمیشن بنیامین توسط استودیو ندای موعود تهیه شده که اغلب آثارش با مضامین مذهبی تولید می‌شوند. این انیمیشن در مرکز همایش‌های بین المللی رایزن اکرانی ویژه داشت. تولید این انیمیشن ۲ سال زمان برده و هزینه تولید بالایی برای تهیه‌کنندگانش رقم زده است.

در خلاصه داستان انیمیشن بنیامین آمده است: «خرابکاری‌ آشر، دوست بامزه اما دست و پا چلفتی بنیامین باعث اسارت مادر بنیامین توسط سربازان پادشاه می‌شود. بنیامین تصمیم می‌گیرد برای نجات مادرش به سفری پرخطر برود و این سرآغازی است برای ماجراهای پرفراز و نشیب بنیامین و آشر». انیمیشن بنیامین از نظر داستانی کاستی‌های بسیاری دارد. زمانی که او و آشر راهی غاری می‌شوند تا چیزی ارزشمند برای معامله با فرعون پیدا کنند، سوالی پیش می‌آید. سوال این است که یافته بنیامین و آشر از چه بابت ارزشمند است. چه چیزی باعث آن همه بلوا برای این یافته عجیب می‌شود که همه خواهانش هستند.

انیمیشن فیلشاه | ۱۳۹۶ | هادی محمدیان

انیمیشن فیلشاه به نویسندگی و کارگردانی هادی محمدیان و تهیه‌کنندگی حامد جعفری تولید شده است. این انیمیشن که به زبان‌های عربی و انگلیسی نیز دوبله شده، در سال ۱۳۹۷ پرفروش‌ترین انیمیشن ایران شد. دوبله فارسی این اثر بسیار باکیفیت و تماشایی‌تر است. در خلاصه داستان انیمیشن فیلشاه آمده است: «رئیس گله فیل‌ها صاحب فرزندی می‌شود که همه انتظار دارند جانشین رئیس گله باشد، اما برخلاف تصور همه «فیلشاه» بسیار دست و پا چلفتی است و هیکل گنده‌اش همیشه سبب تخریب و خرابکاری می‌شود. این انیمیشن در اصل درباره اصحاب فیل و حمله ابرهه به خانه کعبه است که در نهایت به تولد محمد (ص) ختم می‌شود.»

انیمیشن شاهزاده روم | ۱۳۹۳ | هادی محمدیان

در خلاصه داستان انیمیشن شاهزاده روم آمده است: «داستان عاشقی و دلدادگی شاهزاده‌ای پاکدامن مسیحی به نام ملیکا را روایت می‌کند که از تبار پدر از نوادگان یشوعا وصی عیسی و از تبار مادر نواده قیصر روم است. سرنوشت این بانو به گونه‌ای رقم می‌خورد که وی نهایتا به بلاد اسلامی عزیمت می‌کند. این پرنسس مسیحی نهایتا پس از آنکه به همسری امام یازدهم شیعیان در می‌آید، مادر منجی بشریت می‌گردد.»

انیمیشن شاهزاده روم به کارگردانی هادی محمدیان تهیه شده و در ژانر ماجراجویی قرار می‌گیرد. شاهزاده روم محصول گروه هنرپویاست. درون‌مایه این انیمیشن ماجرایی مذهبی را روایت می‌کند. انیمیشن شاهزاده روم ۲ ایراد اساسی دارد اول جزییات کم و تصاویری که ملموس نیستند، دوم کاراکتری به‌یادماندنی که با نام انیمیشن خاطرش تداعی شود. دوبله این اثر بسیار با کیفیت است اما داستانش می‌توانست بهتر و هیجان‌انگیزتر پیش برود.