در حالی که این کفپوش‌ها با طرح سفید و مشکی و طوسی‌رنگ اینجا با برنامه و بهره‌ هنری به شکل امروزی درآمده‌اند.

من از باب‌الرضا(ع) وارد شده‌ام. میان سنگ‌های سفید با رگه‌های زرد و طوسی کمرنگ‌ خط مشکی‌ای کشیده شده است‌. به‌ واقع کف‌سازی حرم مطهر امام رضا(ع) دنیایی از طرح و رنگ است. از هر صحن و رواقی که می‌گذریم‌ جلوه‌ای از معماری به چشم می‌آید که حاصل سال‌ها کار است.

من اینجا به وسعت نگاهم برای شما نقل می‌کنم اما اگر پرنده‌ای بر اطراف گنبد بودم، نگاهم از آسمان به زمین پاک حریم قدسی رضوی بود و برایتان تصویری متفاوت از زیبایی‌ها داشتم. با این تفاسیر در ادامه مروری داریم بر کف‌سازی حرم‌ مطهر رضوی که شامل اماکن مختلف این مکان مطهر است‌.

سخت و زیبای سنگ‌تراشی

داستان حرم‌ و سنگ‌های کفپوش آن از جایی بیرون حرم آغاز می‌شود. جایی که هنر سنگ‌تراشی وارد می‌شود و این قاب چهارگوش زیبا از دل سنگ‌های طبیعی استخراج می‌شود.

هنر سنگ‌تراشی که از آن به عنوان حجاری هم یاد می‌شود شامل کارهایی چون برش و تراش انواع قطعات سنگی برای پوشش سطوح است. اما سنگ‌تراشی برای آثار حرم مطهر تفاوت‌های فاحشی با برش سنگ معمولی دارد، چرا که سنگ‌تراشان حرفه‌ای و هنرمند مجموعه آستان قدس، علاوه بر برش، برجسته‌کاری کتیبه‌ها و نقوش، معرق‌سازی یا چفت‌کاری و نیز مشبک‌سازی سنگ‌ها را هم پیش می‌برند.

از مجموع این کارها آثار زیبایی پدید آمده که در بارگاه منور رضوی می‌بینیم. کارهایی که امروز زیبایی‌بخش‌اند اما خالی از لطف نیست بدانیم‌ با سختی فراوانی تهیه شده‌اند. به عنوان مثال هنر چفت‌کاری، بیرون کشیدن طرح از دل سنگ‌های طبیعی است. کاری سخت که بدون هیچ اقدامی تصنعی پدید می‌آید و تراش‌کار سنگ‌ها با رگه‌های مختلف را کنار هم می‌چیند تا یک طرح جامع ایجاد کند.

محصولی از توس و نوغان

هنر سنگ‌تراشی و کفپوش وسیع با سنگ‌های زیبا در حرم مطهر، خاص امروز و دیروز نیست و ریشه‌ای کهن دارد. وجود معادن متعدد سنگ در منطقه توس و شهر نوغان و قدمت و استمرار پیشه سنگ‌تراشی در این منطقه، امر حجاری را در حریم رضوی به عنوان یک هنر و پیشه بومی جا انداخته است.

اگر در زمان تشرف به حرم‌مطهر با دقت بیشتری به جزئیات زیبایی‌بخش بنگریم متوجه هنر سنگ‌تراشان در ابعاد گسترده‌ای می‌شویم‌. هنری که منجر به تهیه کاشی سنگینه برای نماکاری، تراش مرمر و سنگ‌های دیگر برای استفاده در کف، اِزاره، اطراف پنجره، در و کتیبه و ساخت حوض و نهر شده است.

کاری نادر از عصر نادری

سنگ‌کاری کف‌، امری متداول در ساخت صحن‌هاست و استفاده از سنگ در کف‌سازی فضای داخلی حرم مانند تالارها و رواق‌های حرم مطهر، در گذشته کمتر از امروز رواج داشته، به‌طوری که برخی مکان‌ها مانند رواق‌های دارالحفاظ، دارالضیافه و گنبد الله‌وردی خان تا همین دهه‌های اخیر کفپوش کاشی داشته و بعداً سنگفرش شده‌اند.

مستندات اولیه درباره سنگ‌کاری کف در حرم مطهر نشان می‌دهد در اسناد قدیمی، به تعمیر سنگفرش دارالسیاده و بقعه مطهر به صورت مبهم اشاره شده است. همچنین منابع معاصر به سنگفرش بقعه مطهر در دوره افشاریه اشاره دارند. براساس این منابع، به دستور نادرشاه از سنگ مرمر آذربایجان برای کف‌سازی بقعه مطهر استفاده شده است.

صحن نو و کهنه مفروش به سنگ خارا

در دوره قاجار توجه‌ها تا حدودی معطوف ساخت اماکن حرم مطهر بود و همین موضوع سبب شد مکان‌های بیشتری در این دوره سنگفرش شود. وزیر نظام متولی‌باشی آستان قدس، در حدود سال ۱۲۷۰ قمری صحن کهنه (صحن انقلاب اسلامی) و صحن نو(صحن آزادی) را با سنگ خارا فرش کرد که در آن زمان اقدام بزرگی به شمار می‌آمد. البته سنگ‌های به‌کار رفته در این کف‌سازی‌ها ابعاد و چیدمان بسیار منظمی نداشتند و با تعمیرات گوناگون دهه‌های بعد، پستی و بلندی فراوانی در آن ایجاد شد که در زمان اوج حضور زائران و هنگام بارش‌ها مشکلاتی را به وجود می‌آورد.

گزارشی دیگر نشان می‌دهد ۲۰سال پس از آن، کف‌سازی در ابعاد جدیدی آغاز شده و بقعه مطهر و فضاهای پایین پا و مسجد بالاسر هم با سنگ مرمر مفروش شده است. علاوه بر این‌ها کف‌سازی دارالسعاده و گنبد حاتم‌خانی هم پس از سال ۱۳۰۰ قمری صورت گرفت تا این فضاهای مطهر شکل جدیدی به خود بگیرند.

تا پیش از دوره پهلوی اول، سنگ چندانی بر کف رواق‌ها دیده نمی‌شد و تنها سنگ‌های کف رواق‌ها را سنگ قبرها تشکیل می‌داد که در بعضی قسمت‌ها مانند توحیدخانه و پایین‌پای مبارک تقریباً تمام کف را می‌پوشاند. در برخی قسمت‌ها نیز بخش عمده‌ای از سنگ ازاره‌ها را الواح سنگ قبر تشکیل می‌داد.

نوبت به نوسازی رسید

در ابتدای دوره پهلوی دوم با توجه به محدود بودن فضاهای حرم مطهر، این فرصت به وجود آمد که سنگفرش‌های قدیمی نوسازی شوند. در همین زمان سنگفرش قدیمی صحن کهنه برچیده و پس از زیرسازی بتنی، با سنگ خلج مشهد در ابعاد منظم شش و چهارگوش، کف‌سازی انجام شد.

در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ خورشیدی تولیت وقت آستان قدس تصمیم به تعمیرات اساسی مسجد گوهرشاد گرفت. در همین زمان کف مسجد جامع گوهرشاد نیز با سنگ خلج نوسازی شد. همچنین کف بقعه مطهر که با مرمر سبز و الوانِ ممتاز کف‌پوش بود، نوسازی و سنگ‌های آن تعویض شد. در حال حاضر سنگ‌های کف بقعه مطهر از مرمر سبز چمنی متعلق به معدن نقده کرمان است.

گره‌های هندسی بر کف حرم مطهر

در ۵۰ سال اخیر کف‌سازی تمام صحن‌ها و رواق‌ها با سنگ‌های مختلف انجام گرفته و سنگفرش بقعه مطهر بارها تعمیر و تعویض شده که آخرین آن مربوط به سال ۱۳۷۹ خورشیدی و همزمان با تعویض ضریح مطهر بوده است. همچنین کف رواق‌ها و شبستان‌ها با بهترین سنگ مرمر فرش می‌شود و فضاهای باز نیز با استفاده از سنگ‌های خلج گرانیت و سنگ سیاه آراسته شده است. در کف‌سازی‌های دوران معاصر علاوه بر چیدمان ساده و خفته و راسته با استفاده از رنگ‌های مختلف سنگ، معرق‌کاری سنگی و گره‌چینی‌های بسیار زیبایی نیز کار شده که سنگفرش رواق‌های گنبد الله‌وردی خان، دارالولایه، دارالحجه، کتابخانه مرکزی آستان قدس و صحن پیامبر اعظم(ص) از نمونه‌های قابل توجه آن است که دارای نقوش بسیار متنوع و زیبایی از شمسه‌ها و گره‌های هندسی است.

در حرم امام رضا(ع) معمولاً شمسه‌ها و نقش‌های به کار رفته در فضاهای داخلی و رواق‌ها، ریزنقش و به صورت یک یا چند قاب گره هندسی و در فضای وسیع صحن‌ها یک گره یا یک طرح بسیار بزرگ گره در گره تکرارشونده است که سطح صحن را پوشانده و از فاصله نزدیک قابل فهم نیست. این طرح‌های زیبا بیشتر از بالا و در زمان خالی یا خلوت بودن صحن قابل‌ مشاهده است.