حمید اسدی-خبرنگار تحریریه جوان قدس : روابط تجاری بین ایران و هندوستان از دیرباز تا کنون ادمه دار بوده است . این روابط در زمان قاجار به ویژه پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار شکل تازه ای به خود گرفت که عمده دلیل آن وجود کمپانی های کشور های غربی به ویژه انگلیس در هندوستان بوده است . تا آنجا که ورود و دخالت این کشور به فضای اقتصادی و تجاری بین دو کشور بر روابط سیاسی هم اثر گذار بوده است . در دو بخش قبلی نیز به انواع کالاهای صادراتی بین ایران و هندوستان مثل چای و صنعت شال بافی که از این کشور وارد کشورمان شد اشاره کردیم .

تجارت بین دوکشور از راه دریا 

انتقال کالاهای تجاری از ایران به هندوستان در زمان قاجار به طور ویژه مظفرالدین شاه قاجار از راه دریا به وسیله کشتی انجام می شد ؛ چرا که راه های زمینی علاوه بر طولانی بودن ، احتمال فساد و گندیدگی کالا و محصولات کشاورزی را افزایش می داد . از همین جهت انتقال کالا از بندار سیراف و بندر عباس به بنادر هند از جمله بمبئی و کلکته انجام می شد .

بازرگانان ایرانی که اجناس خود را به هندوستان و سایر مناطق دنیا صادر می کردند ، گاهی گرفتار مشکلاتی می شدند . به طور مثال آزار و صدمه کارکنان کشتیهای انگلیسی به مال التجاره بازرگانان ایرانی نمونه ای از این مشکلات بوده است . کشتیهای انگلیسی بعضی مواقع کرایه زیادتر از حد متعارف از صاحبان اجناس وکالاهای تجاری ایرانی مطالبه می کردند . این موضوع باعث شد ، تاجران ایرانی در سال ( 1294 شمسی ) کمپانی بزرگی را در هندوستان تشکیل بدهند و برای این موضوع سه یا چهار کشتی تجاری نیز خریداری نمودند که ریاست این کمپانی را به عهده شخصی به نام آقا عبدالحسین بوده است .

جنگ ترانسوال و پیامد های آن برای تجار ایرانی

 این کمپانی روز به روز پیشرفت می کرد و به رونق و اعتلای این شرکت تجاری افزوده می شد . اما به دلیل جنگ ترانسوال در جنوب قاره آفریقا مشکلاتی برای کشتیهای بازرگانی به وجود آمد و دولت انگلیس تعداد زیادی کشتی برای این جنگ و همچنین حمل و نقل اجناس به چین تهیه و اجاره نمود . این موضوع باعث شد کار حمل ونقل کالاها به وسیله کشتی های ایرانی بی رونق و کند شود ؛ تا آنجا که بسیاری از سهام داران ناچار شدند سهام خود را بفروشند و باقیمانده کشتی های ایرانی برای اینکه بتوانند در دریاها رفت و آمد داشته باشند و درحمل و نقل کالاها مشارکت داشته باشند به اجبار پرچم انگلیس را بالای دکل خود نصب و به اهتزاز درمی آوردند .

این تضیقات و مشکلاتی اقتصادی که برای بازرگانان ایرانی و کارکنان کشتی ها روی داد ، باعث شد که این شرکت رفته رفته راه ورشکستگی و در نهایت از هم پاشیدگی را پیش بگیرد و اعضا و شرکای این کمپانی هر کدام به سمتی رفتند .

احقاق حقوق بحریه ایران در خلیج فارس

این مشکلات باعث شد ، علی موقرالدوله جنرال قونسل ایران در هندوستان شرحی از دخالتهای دولت انگلیس در سیاست ایران با هندوستان ارسال داشته است و از دولت مرکزی خواسته بود که نسبت به اثبات حقوق بحریه ( دریایی ) ایران در خلیج فارس اقدامات لازم را به عمل آورد و در احقاق حقوق ساقط شده ایران بکوشد تا کشتیهای حامل کالا و مسافر بدون داشتن اجازه ورود از قونسولگری ایران در هندوستان ، حق وارد شدن به آبهای خلیج فارس را ندارند .

توصیه های قونسل ایران به وزارت خارجه

کنسول ایران در بمبئی هندوستان طی گزارشی به وزارت امور خارجه ایران ، نکات ارزنده و مفیدی را ارائه می دهد ؛ در مفهوم آن اینطور استنباط می شود که ثروت هر مملکتی وابسته به زراعت ، صنایع و تجارت آن می باشد ؛ و اگر رقابت دولت های  بزرگ وقدرتمند در تجارت ، صنعت و کشاورزی نسبت به یکدیگر در اقتصاد و سازندگی کشور ها نباشد اقتصاد کشور ها دستخوش تحولات و دگرگونی هایی می شود . بنابر این ، روح هر مملکتی به زراعت و تجارت محصولات کشاورزی و غیر کشاورزی آن می باشد .

وی یاد آور می شود که اگر مشاهده می کنیم که کشور کوچک بلژیک ثروتمندتر از دیگر کشورهای همجوار خویش گردیده ، به دلیل توسعه صنعت کشاورزی و به موجب آن ازدیاد ثروت شده است . در مقابل اگر کشور وسیع چین را در نظر بگیریم چون اهالی این مملکت از لحاظ علم زراعت و تجارت بهره کافی ندارند کم کم فقیر می شوند و دولت های فرنگستان نیز از این وضعیت استفاده کرده ، برای رواج دادن کالاهای خود به آن سرزمین سفر می کنند و چنانچه مشاهده میکنیم که دولت انگلیس در آسیا گوی سبقت را در میدان تجارت از دیگر دولت ها ربوده است . به همین خاطر هم تجارت منظم و معقولی را در برنامه خود تدوین کرده است .

 این در حالی است که ایران با آن همه زمین های مساعد وافراد باهوش ، تجارت و زراعتش در حال رکود و توقف است . دلیل این موضوع هم به خاطر بی اطلاعی کشاورزان و بازرگانان ایرانی از فنون و اشکال جدید صنعت کشاورزی می باشد.

 قونسل های دولت های دیگر هر سال از ترقی و تنزل کالاهای مملکت خودشان در کشور های خارجی راپورت و گزارش تهیه می کنند و به کشور خویش ارسال می دارند که بعضا فلان کالای مملکت چندان خریدار ندارد ، دولتهای آنان نیز گزارش ها را چاپ و در کارخانه های مملکت خود توزیع می کنند تا بازرگانان و صنعتگران از این موضوع آگاه و بتوانند در امر تجارت موفق تر عمل کنند . همچنین با اطلاع از وضعیت فروش اجناس خود عیب و نقص های کالاها را مطلع شده و برای اصلاح آن تلاش می کنند که این امر باعث افزایش رونق بازرگانی آن کشور ها می شود .

کنسولگری ایران همچنین در گزارشات خود اطلاع می دهد که اغلب کنسول ها و مقامات سیاسی ایران وقتی به خارج از کشور می روند چون از علم تجارت اطلاع کافی ندارند ، نمی توانند از تجارت کشور ها کسب اطلاع کنند و به دولت گزارش بدهند .

از همین رو اوقات خود را به بطالت می گذرانند یا به کسب امتیازات و حقوق دولتی و کسب سایر امتیازاتی که فایده ای ندارد می پردازند . وزارت خارجه اگر مانند سایر کشور ها اداره تجارتی تشکیل شود که مدیران آن مراقب راپورت ها و گزارشات مامورین باشند خیلی مفید خواهد بود .

ضمن اینکه کنسول ها باید ضمن گزارش از حوزه ماموریتی خود عیب و نقص کالاها را اطلاع دهند تا مقامات دولتی به رفع معایب و نواقص آنها اقدام کنند .

همچنین طی این گزارش کالاهای ایرانی در هندوستان رواج قابل توجهی نداشته و بخاطر اینکه در بنادر تجارتی نیز مامورین لایق و بصیر وجود ندارند ، تجارت بین ایران و هندوستان روز به روز کمتر می شود .

ناگفته نماند روابط تجاری بین کشورمان و هند تحت تاثیر اقدامات دولت های خارجی به ویژه انگلیس بوده است. چرا که انگلستان کشور صنعتی و دارای کارخانه های متعدد بوده و برای تامین مایحتاج و مواد اولیه کارخانه های خود اقدام به تصرف سرزمین های کشور های دیگر به خصوص در قاره آسیا می کرد . از جمله این سرزمین ها هندوستان بوده که روابط همه جانبه ای را با کشورمان در طول قرن های متمادی داشته است . برای همین مرور اسناد اقدامات انگلستان در هند نسبت به درک بهتر موضوع کمک زیادی خواهد کرد .