مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی محلی برای نگهداری یک میراث است؛ میراث ارزشمندی که شامل کتب و نسخ خطی است که افراد مختلفی در چند قرن متوالی آن را وقف عالم آل‌محمد(ع) کرده‌اند.
خوشبختانه این مجموعه در کشور به عنوان محلی مطمئن و مناسب برای نگهداری از نسخ شناخته است. اعتمادی که به عقیده مسئول این مرکز، ویژگی شاخص و متمایز این مجموعه با سایر مجموعه‌های مشابه است. این مرکز که زیرمجموعه سازمان کتابخانه، موزه‌ها و مرکز اسناد به‌شمار می‌رود، در حال حاضر شامل بیش از ۹۰هزار نسخه خطی است.
در گفت‌وگویی با دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی کوشیدیم درباره منابع ارزشمند موجود در این مجموعه بیشتر بدانیم.
تعداد و تنوع موضوعات نسخ خطی موجود در این مجموعه به چه صورتی است؟
مرکز نسخ خطی آستان قدس به عنوان بزرگ‌ترین مرکز نسخ خطی کشور و یکی از بزرگ‌ترین مراکز نسخ خطی جهان محسوب می‌شود. در حال حاضر ۹۰هزار نسخه خطی شامل ۲۰هزار قرآن خطی و ۵۹هزار نسخه خطی غیرقرآنی مانند بیش از ۸هزار نسخه ادبی، ۱۲هزار نسخه فقه و اصولی و ۴هزار نسخه پزشکی در این مجموعه وجود دارد. سایر منابع هم شامل دستنوشته‌ها و منابع ثبت موقت به عنوان مثال دستخط‌هایی از برخی علما و دانشمندان است.
تعداد زیادی برگه‌های قرآنی پراکنده نیز در این مرکز وجود دارد که در مرحله اول در یک طرح مشترک بین مخزن و حوزه پژوهش این مرکز، آماده‌سازی و ساماندهی ۶هزار و ۶۰۰ برگ از منابع قرآنی متعلق به دوره‌های زمانی پیش از قرن هشتم از سال گذشته آغاز شده و در حال انجام است. در صورت نیاز، برخی از این اوراق به منابع موجود ملحق خواهد شد. به عنوان مثال چند برگ از قرآن منسوب به «امام رضا(ع)» و «قرآن مصاحفی قزوینی» در این اوراق یافت شده که به کتاب اصلی اضافه خواهد شد.
این تعداد نسخ چطور در این سال‌ها در این مجموعه جمع‌آوری شده است؟
نسخه‌ها معمولاً به دو صورت اهدایی و خریداری به اینجا می‌رسند. اما بنای اصلی بر اهدا و وقف است. اعتبار این مجموعه و تفاوت آن با سایر مجموعه‌های دنیا همین موضوع اهدایی و وقفی بودن و سابقه مدوّن اهدای منابع است. بنای کمتر مرکزی در دنیا بر اهدا و وقف بوده و اینچنین منظم در قرون مختلف ادامه پیدا کرده است. از تمام دوره‌های تاریخی کتاب‌هایی به صورت وقفی در اینجا وجود دارد. در طول هزار سال، این کتابخانه یکی از بزرگ‌ترین مراکز وقف فرهنگی بوده است. پایدارترین حوزه وقف در آستان قدس رضوی نیز کتاب است و همه این‌ها به خاطر علاقه‌مندی افراد مختلف به حضرت رضا(ع) است.
در تمام این هزار سال، تمام کتب و نسخ خطی تبارشناسی شده و دارای شناسنامه هستند. ما از دوره تیموری سابقه مدون وقف داریم؛ اما از زمان تشکیل و انسجام اولیه کتابخانه حدود سال ۹۰۰، در دوره صفویه به بعد همواره طوماری از کتاب‌ها تهیه و در آن، واقف کتب و نسخ و سایر اطلاعات آن درج می‌شده است. این طوماربرداری در دوره افشاریه و قاجاریه هم ادامه پیدا کرده و تمام نسخ فهرست‌برداری شده‌اند. اینجا از ۵۰۰ سال پیش «ابواب جمع‌دار» داشته که همان «خزانه‌داری» بوده که مسئول نگهداری نسخ خطی در کنار سایر منابع نفیس آستان قدس بوده است. این مورد در سندهایی از دوره قاجار ثبت شده است. این موضوع نشان می‌دهد وقف فرهنگی به‌خصوص کتاب، چقدر در آن زمان اهمیت داشته است.
این روند بررسی، ارزیابی و نگهداری نسخ «عرض دید» نام داشته که طی آن، مسئول کتابخانه، ناظر، خزانه‌دار و تولید وقت، کتاب‌ها را مهر می‌زدند.
اهدای نسخ و کتب خطی از چه دوره‌ای آغاز شده و توسط چه کسانی بوده است؟
نخستین نسخه اهدایی به روضه منوره به سال ۳۲۷ قمری برمی‌گردد که «کشواد بن املاس» حکمران وقت اصفهان یک نسخه قرآن وقف روضه منوره می‌کند. وقف این قرآن سبب پایه‌گذاری و ایجاد کتابخانه در حرم مطهررضوی شده و در ادامه اشخاص و خاندان‌های مختلفی از همه طبقات اجتماعی کتبی را در اینجا وقف کردند.
اشخاص مختلفی از پادشاهان و علما گرفته تا افراد عادی واقفان این نسخ بوده‌اند. مثلاً نادرشاه افشار ۷۰۰نسخه خطی در موضوعات مختلفی چون دینی، علمی و... به این کتابخانه اهدا کرده که بر تمامی آن‌ها مهر تولیت وقت نیز وجود دارد.
یکی دیگر از واقفان کتابخانه حرم مطهر، «شاه عباس صفوی» بوده که نسخ ارزشمندی چون قرآن‌هایی از قرن سوم هجری و همچنین چند جلد قرآن منسوب به ائمه(ع) ازجمله قرآن امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع) و امام جعفر صادق(ع) را وقف کرده است. وقف‌نامه بعضی از این کتب به خط «شیخ بهایی» کتابت شده که خود او نیز جزو واقفان این کتابخانه به‌شمار می‌آید. کل کتابخانه «ابن خاتون عاملی» شامل بیش از ۲۲۰نسخه خطی، توسط خودش که جزو علمای بزرگ آن زمان بوده، وقف شده است. «محمدعلی رضوی» نیز یکی دیگر از واقفان بزرگ کتابخانه بوده که کل کتابخانه شخصی‌اش را در دوره قاجار وقف کرده است.
زنان نیز سهم بزرگی در وقف کتب خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی دارند. از زنان عادی در قرن پنجم گرفته تا «ترکان خاتون» و «زمرد مَلک» دختر «مَلک محمود غزنوی» همگی واقفان کتب و نسخ مختلفی بوده‌اند. بیشترین منابع وقفی در سه سال اخیر نیز توسط خانم‌ها وقف شده‌اند. مثلاً نسخه‌ای از «رسائل تصوفی» از دوره صفویه و نخستین قرآن چاپ سنگی کشور در سال گذشته توسط بانوان واقفی اهدا شد که بسیار ارزشمند است.
برای مرمت این نفایس خطی چه اقداماتی انجام می‌شود؟
سابقه مرمت این آثار به ۴۰۰سال پیش برمی‌گردد و حتی خاندان‌هایی به صورت موروثی این کار را برعهده داشتند. در گذشته این بخش زیر نظر بخش نسخ خطی بوده که با توجه به گسترش آن، در حال حاضر در بخش جداگانه‌ای اداره می‌شود.
باور داریم هر میزان بتوان نسخ خطی را سازماندهی، مرمت و نگهداری کرد، به همان نسبت در حفظ تمدن و فرهنگ اسلامی و انتقال اطلاعات به نسل بعد عملکرد بهتری داشته‌ایم.
نسخه‌ها پس از اینکه وارد مجموعه شدند، به لحاظ شکل و ویژگی‌های ظاهری دسته‌بندی و بررسی می‌شوند. پس از بررسی‌های لازم که کارشناسان مرمت روی نسخ مزبور انجام می‌دهند، چند مرحله کار روی نسخه‌ها انجام می‌شود که تهیه شناسنامه مرمتی از نسخه، نخستین بخش از این فرایند است.
مرحله بعدی، برنامه‌ریزی برای نگهداری نسخه و مرحله سوم، گردگیری، آفت‌زدایی و اقدامات اولیه برای ثبات و نگهداری اثر است. پس از طی این سه مرحله، اثر در نوبت مرمت قرار می‌گیرد. باید توجه داشت گاهی مرمت ساده است و گاهی حتی نسخه خطی به بازطراحی نیاز دارد.
با وجود این، مهم‌ترین قانون در مرمت نسخ خطی این است نسخه باید همان‌طور که بوده، باقی بماند. در روند مرمت نسخ هم تغییرات باید به کمترین میزان برسد. هر بخش از اثر که نیاز به مرمت دارد، باید به همان شیوه نسخه بازسازی شود. نکته دیگر هم این است کار باید به درست‌ترین شکل ممکن انجام و از مواد اولیه مناسب استفاده شود.
درباره هنرهای به کار رفته در این نسخ خطی چه مطالعاتی انجام شده است؟
هنرهای به کار برده شده در کتب و نسخ خطی هم مانند تمام هنرهای به کار رفته در ظروف، پوشاک، معماری و... نماینده هنر دوره خودش است و در یک چارچوب قرار می‌گیرد و برای بررسی هنر یک دوره تاریخی باید همه این موارد را بررسی کرد. نسخ خطی نیز به عنوان یکی از این منابع مهم برای شناخت هنر دوره‌های مختلف، یکی از مهم‌ترین محمل‌هایی است که هنر ایرانی و اسلامی در آن متبلور است؛ به‌ویژه در نسخ مختلف قرآن که معمولاً عالی‌ترین تذهیب‌ها و نگارگری‌ها و نمونه‌های هنر هر دوره در آن به زیبایی و تناسب به چشم می‌خورد. اما متأسفانه اسامی هنرمندان در اغلب آثار ذکر نشده و فقط به ذکر نام کاتب بسنده شده، چراکه این موضوع در آن دوره‌ها خیلی مرسوم نبوده و توجه نداشته‌اند که هنرهای به کار رفته در کتاب‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار هستند.
چه تعداد کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه وجود دارد؟
اینجا با ۵۴هزار نسخه در موضوعات مختلف، بزرگ‌ترین مرکز کتب چاپ سنگی در کل کشور است. این تعداد با تعداد کل کتاب‌های چاپ سنگی در سایر مجموعه‌ها و کتابخانه‌های کشور برابری می‌کند. در حال حاضر تمامی این نسخ فهرست‌نویسی و اسکن شده‌اند.
برای خرید نسخ خطی چه بودجه‌ای صرف شده و شامل چه کتبی می‌شود؟
در ۲۰ سال گذشته در کل ۵۰میلیارد تومان صرف خرید منابع و نسخ خطی برای کتابخانه آستان قدس شده که ۲۸میلیارد آن فقط در سال ۱۴۰۰ به بعد بوده است. این میزان قابل توجه با کمک و توجه ویژه تولیت معزز حجت‌الاسلام والمسلمین مروی میسر شده است. این نسخ از مجموعه‌داران و افراد عادی خریداری شده‌اند. در یک فقره از آن، ۱۶نسخه نفیس از شخصی خریداری شد که بین آن‌ها مرقعات «عبدالمجید درویش» و تعدادی نسخه علمی و چند دیوان ازجمله یک دیوان حافظ متعلق به دوره صفویه وجود دارد. چند نسخه ادبی دیگر مانند دیوان شعرا، مثنوی معنوی و گلستان سعدی نیز در میان این آثار موجود است که برخی از آن‌ها متعلق به دوره صفویه و قاجار است. همه این کتب نیز فهرست‌نویسی شده‌اند.
دسترسی به این منابع برای مراجعه‌کنندگان به چه صورتی است؟ آیا امکان ویژه‌ای برای محققان و پژوهشگران لحاظ شده است؟
حدود ۲۲هزار نسخه از این کتب، اسکن شده و به صورت برخط و رایگان در کتابخانه دیجیتال موجود است. این منابع پس از ارسال درخواست توسط اعضای کتابخانه، در اختیار آنان قرار می‌گیرد.
در کنار این دسترسی دیجیتال، سامانه جامع دیگری نیز برای نسخ خطی در حال راه‌اندازی است و ان‌شاءالله تا آخر سال آینده راه‌اندازی خواهد شد. در این سامانه حدود ۷۰هزار نسخه به‌تدریج بارگذاری خواهد شد.
همچنین به دنبال این هستیم با توجه به منابع ارزشمندی که داریم، قوی‌ترین پایگاه تاریخ قرآن کریم را راه‌اندازی کنیم. این پایگاه اطلاعاتی در مرحله آماده‌سازی و تولید محتواست.
اتاق جداگانه‌ای برای محققان و پژوهشگران و اتاق دیگری نیز برای اساتید و مشاوران در نظر گرفته شده تا دسترسی راحت‌تری به نسخ داشته باشند. هدف دیگر این موضوع تبادل فکر و ایده در بحث تجربه‌نگاری در نسخ خطی است که برای نخستین بار در ایران انجام شده است.
نظر شما