فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و تحقیق و تفحص برای کسب علم و تربیت صحیح از مواردی است که در دین مبین اسلام به آن تاکید بسیاری شده است. تاکید بر اهمیت کتاب و کتابخوانی و مقام شرافت و عظمت کتاب تا جایی است که خدای رحمان در اولین آیات رحمت که به پیامبر اسلام(ص) نازل فرمود امر به قرائت کرده «اقرأ باسم ربک الذی خلق» و همچنین به قلم و به آنچه می‌نویسد قسم یاد میکند «من والقلم وما یسطرون».

آنچه در ادامه می‌خوانید بخشی از گفت‌وگوی مفصل ماست با دکتر اصغر طهماسبی بلداجی، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث درباره اهمیت مطالعه و کتابخوانی و علم آموزی در اسلام.

نخستین آیات قرآن کریم درباره اهمیت علم‌ آموزی

دکتر طهماسبی در ابتدا با تاکید بر اینکه خداوند در قرآن نسبت به علم و علم آموزی توجه ویژه‌ای دارد، می‌گوید: اولین آیاتی که بر رسول گرامی اسلام نازل شده با وجود داشتن رویکرد معرفتی، صحبت از خواندن و دانستن و علم آموزی و تکامل علمی است. خداوند در آیه 3 سوره علق می‌فرماید اقْرَأْ وَ ربُّکَ الاکْرَم، بخوان و بدان که پروردگار تو کریم‌ترین کریمان عالم است. یا در آیه 1 سوره قلم، ن وَٱلقَلَمِ وَ مَا یَسطُرُونَ، سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند یا آیات ابتدایی سوره الرحمان؛ الرَّحْمَن، عَلَّمَ الْقُرْآن، خَلَقَ الْإِنْسَان، عَلَّمَهُ الْبَیَان که می‌فرماید خدای رحمان قرآن را یاد داد، انسان را آفرید و به او بیان آموخت. در این آیات صحبت از علم آموزی و دانستن و تعلیم از سوی خداوند است. اولین معلم خداوند سبحان است که به انسان خوب و بد را، بیان و تفکر را الهام کرده و می‌آموزد.

او بیان می‌کند: خواندن، مطالعه و دانستن از اصول رئیسی، مهم و اصلی قرآن کریم و آموزه‌های دینی است. در سیره پیامبراکرم(ص) داریم که «اُطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إلَی اللَّحْدِ» از گهواره تا گور دانش بجو، از آغاز وقتی که می‌توانید یاد بگیرید تا زمانی که فرصت یادگرفتن دارید به علم و معرفت خود بیافزایید. در سیره پیامبر اکرم(ص) ملاحظه می‌کنیم که شرط آزاد کردن اسیران جنگی این بود که به افراد بی سواد، خواندن و نوشتن یاد دهند. این امر نشان از اهمیت علم دارد و نشان می‌دهد حتی در رویکردهای سیاسی هم به علم و علم‌آموزی تاکید شده است. علم آموزی و کتاب خوانی و مطالعه کردن یکی از محورهای اصلی و مهم قرآن کریم و سیره پیامبراکرم(ص) است. تاکید بسیاری بر مطالعه و کتابخوانی شده تا علم و معرفت انسان بالا رفته و با دانستن‌ها به درجات بالا برسد.

علم عام و علم خاص در کلام الهی

این پژوهشگر علوم قرآنی در پاسخ به محورهای علم آموزی و خواندن و دانستن در قرآن و سیره معصومین(ع) توضیح می‌دهد: این محورها به دو صورت عام و خاص هستند. در رویکرد عام به طور کلی دستور به دانستن شده است. مطلق علوم، خواندن، پژوهش و خواندن برای دانستن اسرار خلقت و آفرینش برای آنکه انسان بتواند در دنیا برای خود زندگی بهتری درست کند و بتواند به شرایط بهتری برسد که این امر با مطالعه و خواندن و دانستن اتفاق می‌افتد. در آیه 61 سوره هود آمده است که «هُوَ أَنْشَأکُم مِنَ الأرضِ وَ اسْتَعْمَرکُم فیها» یعنی اوست که شما را از زمین ایجاد کرد و از شما خواست در زمین آبادانی کنید. خداوند به طور فطری در وجود انسان قرار داده است که در آفرینش مطالعه و تحقیق و تجربه کند و به شگفتی‌های آفرینش و آنچه خداوند قرار داده است، پی ببرد.

او ادامه می‌دهد: در آیه 20 سوره لقمان نیز خداوند فرموده است که آیا ندیدید خداوند آنچه را در آسمان‌ها و زمین است مسخر شما کرده و نعمت‌های آشکار و پنهان خود را به‌طور فراوان بر شما ارزانی داشته است؟ ولی بعضی از مردم بدون هیچ دانش و هدایت و کتاب روشنگری درباره‌ خدا مجادله می‌کنند. مسخر کرده، یعنی خداوند خلقت آسمان‌ها و زمین را به گونه‌ای قرار داده است که انسان می‌تواند در آنها تصرف کرده و در اختیار خودش قرار دهد. آسمان به گونه‌ای آفریده شده که بشود از آن برای راه‌های هوایی، ماهواره‌ها و... استفاده کرد یا زمین به گونه‌ای است که انسان بتواند در آن تصرف کرده و از ذخایرش بهره‌برداری کند. در محور عام، قرآن کریم و حتی در سیره معصومین(ع) این آفرینش به گونه‌ای است که مسخر انسان قرار داده شده یعنی انسان با علم و فطرت و تلاش و کوشش می‌تواند به این ظرافت‌ها دست پیدا کرده و آن‌ها را در اختیار خود بگیرد. علم می‌تواند در خدمت انسان قرار گرفته و برای آرامش انسان مفید واقع شود. با آن زمین را آباد کرده و شگفتی‌های آفرینش را پیدا و از مواهبی که خداوند قرار داده استفاده کند. در این آیه و برخی آیات دیگر در کلام الله مجید؛ مقصود از علم،  مطلق علم و دانش است که شامل تمام اقسام علم مفید می‌شود.

مطالعه در معنای عام راهی برای شناخت جهان و آباد کردن آن

دکتر طهماسبی بلداجی به آیات دیگری از کلام نورانی الهی نیز اشاره کرده و می‌گوید: در آیه 10 سوره اعراف آمده است که «همانا ما شما فرزندان آدم را در زمین تمکین و اقتدار بخشیدیم و در آن بر شما معاش و روزی مقرر داشتیم». محور عام علم یعنی فراگیری هر علمی که می‌تواند به انسان، کرامت و آرامش او کمک کند. اهمیت مطالعه، کتابخوانی، تحقیق و... در معنای عام آن، برای زندگی بهتر و استفاده از مواهب خداوند قرار داده شده و مشخص می‌شود. محور عام تاکید بر تحقیق و مطالعه در آفرینش و تمام علوم و هر علمی که کمک می‌کند انسان پدیده ها و جهان را بهتر بشناسد و از آن برای آبادکردن زمین کمک بگیرد را در بر می‌گیرد.

او اظهار می‌کند: در محور دوم، به طور خاص به علم آموزی، مطالعه، تحقیق و کتابخوانی با رویکرد معرفت افزایی تاکید شده است. به این معنا که بر انسان واجب شده که مطالعه و تحقیق و پژوهش کند تا به درجات معرفتی خود افزوده و خدای خود را بهتر بشناسد. جهان را بهتر بشناسد و از پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های جهان به خالق با عظمت جهان پی ببرد. محور اصلی مطالعه در هر رشته‌ای در محور عام خدمت به انسان و در خدمت خاص جهت دهی شده برای شناخت بهتر خداست. در آیه 20و21 سوره ذاریات آمده است که «در زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی بر توحید، ربوبیت و قدرت خداست و نیز در وجود شما نشانه‌هایی است، آیا نمی‌بینید؟».

شخصیتی برجسته با پر بار شدن نهال‌های علم و معرفت

این استاد حوزه و دانشگاه یادآور می‌شود: انسان با مطالعه روی نظم، ظرافت‌ها و پیچیدگی‌های آفرینش در علم پزشکی، انسان شناسی و... ظرفت‌ها و پیچیدگی‌های فوق‌العاده خالق با عظمت را درک می‌کند. خدای دانا به علم آموزی و معرفت افزایی در آیات متعدد قرآن کریم اشاره کرده است. به طور نمونه در آیه 9 سوره زمر فرموده است که «آیا کسانی که می دانند با آنانکه نمی‌دانند برابرند؟» یا در آیه 11 سوره مجادله فرموده است که «أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَات». درجات علم شناختن پدیده‌ها و معرفت پیدا کردن نسبت به خداوند از طریق آنان است. پس از کشف به پیچیدگی های عالم و خالق با عظمت پی برده و از آن نشانه‌ها به اصل منبع و به وجود آورنده نشانه‌ها پی ببریم. حتی در علوم تجربی برای مطالعه و علم آموزی باید به گونه‌ای فرهنگ سازی کنیم که بحث سیارات و آفریده‌ها را سمت خالقی که این پدیده‌ها را آفریده سوق دهیم. این معرفت سبب می‌شود از علم در جای خود استفاده کرده و درگیر شر نشویم. انسان با کشف شهودها آفرینش را بهتر می‌شناسد.

دکتر طهماسبی تاکید می‌کند: مطالعه و کتابخوانی در قرآن و سیره معصومین(ع) باید رویکردی معرفت افزا داشته باشد. خداوند حتی در رابطه با قرآن کریم در آیه 82 سوره نسا فرموده است که تدبر و تفکر کنید، در این صورت متوجه خواهید شد که قرآن از جانب خداست و به آن ایمان می‌آورید. یا در آیه 6 سوره مبارکه سبا آمده است می‌فهمند که این آفرینش ساخته و پرداخته خداست. در آموزه‌های دینی بر این قضیه تاکید شده است. امیرالمؤمنین علی(ع) هم در گفتاری متعدد بر این مهم تاکید کرده است. به طور نمونه حضرت فرموده است که «همانا این دانش و ادب بهای جان توست. پس در آموختن آنها بکوش زیرا هر چه بر دانش و ادب تو افزوده شود، بر قدر و قیمت تو افزوده می‌گردد» یا «ای جوانان! آبرویتان را با ادب و دینتان را با دانش و علم حفظ کنید». در قرآن و سیره معصومین(ع) بر کتاب و کتابخوانی تاکید بسیار شده و آمده است که فرهنگ مطالعه را با رویکرد معرفت افزا در جامعه گسترش دهیم که باعث پر بار شدن نهال‌های علم و معرفت و عقل و تفکر عمیق شده و سبب شود شخصیتی برجسته و قوی در وجود ما شکل بگیرد.