انباشت زباله در جنگل‌های هیرکانی شمال کشور به دلیل چالش‌هایی که دفن و سوزاندن اصولی پسماند در استان‌های شمالی کشور دارد از حدود ۵۰ سال پیش شروع شده و کوه‌های زباله‌ای که اکنون ارتفاع آنها به بیش از ۹۰ متر می‌رسند، حاصل انباشت دیروز و امروز نیست.

استان‌های شمالی کشور به دلیل شرایط توپوگرافی خاص، نزدیکی به دریا و وجود رودخانه‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی فراوان، امکان دفن زباله به روش مرسوم در سایر شهرهای کشور را ندارند و در نتیجه آن، انباشت کوهی از پسماندها را دل جنگل‌های بی‌بدیل شمال کشور شاهدیم.

این انباشت زباله به دلیل افزایش جمعیت ثابت و متغیر و همچنین افزایش تولید سرانه زباله، سال به سال زیادتر و پیامدهای آن وخیم‌تر می‌شود؛ این معضل نه تنها سلامت این جنگل‌ها بلکه سلامت ساکنان اطراف آنها را نیز به خطر انداخته است.

ایجاد بوی نامطبوع، زشت شدن منظره جنگل، ابتلا به انواع بیماری‌های تنفسی و پوستی و آلوده شدن خاک و منابع آب زیرزمینی از جمله چالش‌هایی هستند که انباشت زباله برای جنگل‌های هیرکانی و جوامع محلی اطراف آن به همراه داشته است.

شیرابه‌های این زباله‌ها به سمت پایین سرازیر می‌شوند و مقاوم‌ترین درختان را از بین می‌برد و باعث خشکی آنها می‌شود.

۶۴ ‌درصد زباله‌های تولیدی در این سه استان در جنگل‌ها، ٢٦‌درصد در رودخانه‌ها و ۱۰ درصد در مراتع دفن می‌شوند!  دفن ٦٤‌درصدی زباله‌ها در جنگل، به معنای نفوذ آلودگی‌های پسماندهای شهری و روستایی به آب‌های زیرزمینی و آلودگی آب و خاک است.

با توجه به شرایط ویژه استان‌های شمالی کشورمان، باید با تغییر الگوی مصرف کنونی، کاهش تولید زباله، استفاده مجدد از وسایل و اجرای کامل طرح تفکیک زباله از مبدا، میزان زباله‌های تولید شده برای انتقال به مراکز دفن را به شدت کاهش داد.

به همین منظور سازمان حفاظت محیط زیست با همکاری دو تشکل مردم‌نهاد، طرحی به نام "ماپ" (مدیریت اجتماعی پسماند) را به صورت پایلوت در روستاهای  "داراب کلا" و "دلیر" استان مازندران اجرا کرد که در نتیجه آن ۷۰ درصد زباله‌های این روستاها کاهش یافته است!

در قالب این طرح، تشکل‌های مردمی به مردم این دو روستا، آموزش‌های لازم درباره تفکیک صحیح زباله‌ها را می‌دهند. در مرحله بعد، سطل‌های بزرگ زباله از آن دو روستا جمع و به هر خانواده دو سطل مجزا برای زباله‌های خشک و تر داده می‌شود. مردم زباله‌های تر و خشک خود را بر اساس آموزش‌هایی که به آنها داده شده، جدا کرده و این زباله از آنها تحویل گرفته می‌شود.

زباله‌های تر در یک مزرعه اطراف روستا به کمپوست تبدیل شده و زباله‌های خشک نیز از مردم خریداری و آنان از منافع مادی جمع‌آوری زباله‌ها بهره‌مند می‌شوند همچنین برای جمع‌آوری زباله‌های خشک، فروشگاه‌هایی در این مناطق تحت عنوان "ماپ" آماده شده است که مردم با تحویل زباله‌های خود امتیاز می‌گیرند و با این امتیازها، کالا دریافت می‌کنند!

مردم" رکن اصلی مدیریت پسماند

در رابطه با این موضوع،  دکتر علی سلاجقه؛ معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست  گفت: اعتقاد من این است که مردم به عنوان تولیدکننده پسماند عادی، مهم‌ترین رکن مدیریت آن نیز محسوب می‌شوند. پسماند یک سرمایه و یک درآمد است و مردم زمانی که احساس کنند پسماند، واجد قیمت و ارزشی است و برای آنها آورده‌ای دارد، به هیچ وجه سرمایه خود را دور نمی‌ریزند! این موضوع نیاز به آموزش دارد تا برای مردم شفاف‌سازی شود.

وی ادامه داد: ما باید یک ساز و کار مردم‌پایه را در کشور طراحی کنیم و مردم را در مدیریت پسماند سهیم کنیم؛ در همین راستا در سازمان حفاظت محیط زیست به کمک یک جوان ایده‌پرداز طرحی به عنوان "ماپ" (مدیریت اجتماعی پسماند) تعریف کرده و این طرح با پشتیبانی صندوق ملی محیط زیست در مناطقی از استان مازندران اجرا می‌شود که بسیار موفق بوده است.

رییس سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به مشکل مکان‌یابی دفن پسماند در استان‌های شمالی کشور گفت: دفن هم دیگر اصطلاح مردم‌پسند و عقل‌پسندی نیست چرا که زباله سرمایه است و کسی سرمایه را دفن نمی‌کند بلکه آن را در جریان و چرخه قرار داده تا به سودآوری برسد. ما باید طرح ماپ را در کل کشور اجرا کنیم و کار هم باید از شهرستان‌های شمالی که مشکل پسماند دارند، شروع شود.

معاون رییس‌جمهور افزود: به عنوان مثال زباله‌های شهر آمل از هر طرف سرگردان شده‌اند؛ از طرفی نباید در دریچه سد راه پیدا کنند و سه مکانی هم که برای ایجاد سایت زباله این شهر پیشنهاد شده هر سه با مشکل مواجه است. در همین راستا در چهل و هفتمین جلسه کارگروه مدیریت پسماند کشور از همکاران خواستم که این طرح را به صورت منطقه‌بندی در شهرستان آمل اجرا کنند.

سلاجقه اضافه کرد: به دنبال اجرای طرح ماپ در کیاکلا، در ازای هر ۱۰ هزار تن پسماندی که در آنجا تولید می‌شود، ۸ نفر اشتغال مستقیم دارند؛ پسماند خانگی از کسانی که پسماند تفکیکی دارند، خریداری می‌شود و در یک چرخه بدون احتیاج به زباله‌دان که باعث می‌شود چهره شهر هم زشت نشود،  این پسماندها به یک مزرعه پسماند می‌آیند و به کود آلی تبدیل می‌شوند که می‌تواند به اراضی کشاورزی خود مردم منطقه برگردد!

وی یادآور شد: در این طرح، سود برای مردم است و به همین دلیل پای کار آمدند حتی زمانی که شهرداری مطرح کرد که زباله‌دان‌ها را برگردانیم به سطح شهر، مردم ایستادند و جلوی کار را گرفتند! اصل این کار آموزش و در نظر گرفتن تسهیلاتی که مردم پای کار بیایند.

رییس سازمان محیط زیست خاطرنشان کرد: ما نباید برای مدیریت پسماند دنبال فرمول‌های سخت باشیم بلکه یکی از ساده‌ترین فرمول‌ها، همین "ماپ" است که می‌تواند نوآوری‌های اجتماعی را جایگزین نوآوری‌های فنی کند.

معاون رییس جمهور یادآور شد: "ماپ" یک طرح مردم‌پایه است که به واسطه جلوگیری از آلودگی منابع آب و خاک توسط شیرابه، عدم نیاز به ایجاد کارخانه کمپوست، دستگاه زباله‌سوز، ماشین‌آلات جمع‌آوری و... بسیار سودآور خواهد بود.