برای ما مثل ارث است؛ ارثی که نسل به نسل آمده و از پدر یا مادر به ما هم رسیده است. این است که خیلی به چند و چونش نپرداخته‌ایم. پی‌اش را نگرفته‌ایم که از کجا آمده و چطور بوده. برای ما مثل روایتی سینه به سینه است؛ این است که خیلی دنبال سند و مدرکش نبوده‌ایم، به پرو پایش نپیچیده‌ایم، بالا و پایینش نکرده‌ایم، همان‌طور که بوده، همان‌طور که مادرمان انجامش داده، ما هم انجامش داده‌ایم. درباره‌اش خیلی حرف و حدیث هم نگفته‌ایم. صبر کرده‌ایم هر سال وقت عزایش که رسیده، لباس مشکی پوشیده‌ایم به احترام مادر سادات و پرچم عزا را به در خانه‌مان زده‌ایم. خانه را مرتب کرده، چای گذاشته و با قند و گلاب یا بی‌قند و گلاب آقا را خبر کرده‌ایم که روضه بخواند و نشسته‌ایم مقابل در تا میهمان‌ها از راه برسند. ارث یا سنت یا ارادتی که براساس آن رفتار کرده‌ایم، همه داستان ما با عزای فاطمه مرضیه(س) است. عزایی که روضه‌اش برکت خانه ماست و قدیمی‌ها فکر نمی‌کردند لازم است برایش سند و مدرکی دست و پا کنند، شرحی بنویسند، آداب و عاداتش را رقمی کنند تا در یادها بماند. این است حالا که من می‌خواهم چند خط درباره اسناد به‌جا مانده از عزای فاطمه(س) در آستان حضرت رضا(ع) بنویسم، دستم بسته است و باید علاوه بر اسناد موجود و خاطرات مشهد قدیم، از داستان‌ها و روایت‌ها هم کمک بگیرم.
اسنادی که از عزا می‌گویند
مراسم عزا در ایران، تاریخ مفصلی دارد که دوره شکوهش را زمان صفویه می‌دانند. زمانی که از شهرهای بزرگ تا روستاهای کوچک در ایام محرم و صفر، عزای حسینی نه تنها در خانه‌های کوچک که در مساجد و تکیه‌ها برگزار می‌شد و از حکام تا رعیت، رخت عزا بر تن می‌کردند و همه پای کار عزای اهل‌بیت(ع) بودند. این آیین و مناسک در دوره قاجار متوقف به دو ماه محرم و صفر نماند و حاکمان و مردم، غیر از این ایام در سالگرد شهادت سایر ائمه معصوم(ع) هم رخت عزا برتن می‌کردند و مجلس مرثیه می‌گرفتند. شهادت حضرت زهرا(س) یکی از این ایام بود که مردم در آن هیئت راه انداخته و در روضه شرکت می‌کردند. روایت این روضه‌ها در مورد شهرهایی مانند تهران و اصفهان موجود است و بعید است در شهر مشهد نیز این روال وجود نداشته باشد. چه اینکه از گذشته‌های دور در حرم مطهر و همچنین خانه علما و بزرگان مشهد که در اطراف حرم مطهر رضوی بوده، روضه در ایام محرم و غیر از آن برگزار می‌شده است. اسناد تاریخی مکتوب موجود در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی چگونگی برگزاری مراسم عزاداری حضرت فاطمه(س) در حرم امام رضا(ع) را در دوران قاجار روایت می‌کند.
خانه‌هایی که تکیه می‌شدند
قدیمی‌ترین سند برپایی عزاداری حضرت فاطمه(س) در حرم مطهر رضوی به ۱۳۳سال پیش برمی‌گردد. اما با توجه به تاریخچه تکیه‌ها و خانه‌های قدیمی مشهد، پیش از این هم مجلس عزای دختر رسول خدا(س) در شهر مشهد برگزار می‌شده است. نشان به این نشان که تکیه شیخ یادگار مرحوم آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی بجنوردی که ما امروز به نام «خانه شیخ منتقی» می‌شناسیمش، نزدیک به دو قرن از شکل‌گیری‌اش می‌گذرد. گفته می‌شود زمانی که مرحوم شیخ محمدتقی به مشهد مهاجرت کرد، شهر مثل حالا بزرگ نبود و تنها از دو محور اصلی پایین‌خیابان و بالاخیابان تشکیل شده بود. شیخ نیز منزلی را در ابتدای بالاخیابان خرید و در آن ساکن شد. سپس در منزل شخصی خود مراسم روضه‌خوانی دهه اول محرم را برپا کرد اما رفته‌رفته با دیدن استقبال مردم از این مراسم، روضه‌خوانی در دهه پایانی ماه صفر و سپس روزهای شهادت ائمه معصوم(ع) و بعدها روزهای جمعه نیز اضافه شد.
فقیر و غنی می‌آمدند
برای اینکه بدانیم این روضه‌ها به چه شکل برگزار می‌شده، می‌توانیم به توصیف روضه‌خوانی در همین خانه‌های قدیمی مشهد توجه کنیم. به عنوان مثال گفته می‌شود حسینیه شیخ، خانه‌ای ۷۵۰متری با بافتی کاملاً مسکونی بوده است. بخش‌های اندرونی و بیرونی با معماری سنتی و شامل قسمت‌های شاه‌نشین، ایوان، حوض و... بوده و طراحی برای حسینیه نداشته اما ایام عزاداری که می‌شده، یکباره تغییر شکل پیدا می‌کرده و خانه سیاه‌پوش و تعدادی از اتاق‌ها تخلیه می‌شده تا جا برای همه میهمانان به قدر کفایت باشد. گفته می‌شود در دوره قاجار هم زنان و هم مردان در مراسم عزا شرکت می‌کردند، هر چند کلنل چارلز ادوارد ییت، سرکنسول انگلیس در مشهد که به توصیف نحوه عزاداری ماه محرم در مشهد دوره قاجار پرداخته، اشاره‌ای به مشارکت زنان در این مراسم نکرده است: «در ماه محرم دستجات زنجیرزنی در صفوف باریکی متشکل از دو یا سه ردیف که در هرکدام ۲۰ تا ۳۰ جوان زنجیر می‌زدند به راه افتادند. در پشت آن‌ها جمعیت زیادی از مردم به راه افتاده، نوحه می‌خواندند و سینه می‌زدند. آنان به نحوی هماهنگ دست خود را بلند کرده و محکم بر سینه می‌کوفتند. هر محله یا طایفه‌ای هیئت‌های عزاداری خاص خود را داشت». اما سایر سفرنامه‌نویسان در شهرهای تهران یا اصفهان از حضور زنان در مراسم روضه و همچنین تعزیه نوشته‌اند. مادام کارلاسرنا، سیاح ایتالیایی که در دربار ناصرالدین‌شاه نیز حضور داشت، درباره آیین‌های عزاداری در دوره قاجار و ورود زنان به این‌گونه مراسم نوشته است: «زنان با چادرهای مشکی و سورمه‌ای همه در کنار هم، چه فقیر چه غنی، نشسته‌اند و برای اولاد علی(ع) اشک می‌ریزند و در ضمن مراسم، تعداد زیادی زن برای پذیرایی از میهمانان عزادار به آوردن قلیان و شربت و چای در رفت‌وآمدند. در این عزاداری‌ها حتی زنان شاه نیز در کنار سایر زنان به گریه و ناراحتی می‌پردازند». در کتاب خاطرات مونس‌الدوله نیز از زنان روضه‌خوان یاد می‌شود که در دوره قاجار با حجاب در مجالس زنانه حضور داشتند. به‌خصوص زنان یزدی و کاشانی از مشهورترین روضه‌خوانان آن ایام بودند که صدایی خوش داشتند.
چای و قلیان برای ثواب
پذیرایی در این مراسم در ابتدا یک پذیرایی مختصر، محدود به چای و قلیان بوده است. برای نمونه یکی از سیاحان که در دوره قاجار مراسم محرم را دیده، در این‌باره می‌نویسد: «ماه‌های محرم و صفر در ایران، مراسم عروسی و جشن برگزار نمی‌شود و بر سردر خانه‌ها، پرچم‌های سیاه نصب می‌کنند و مؤمنان برای ثواب، چای و قلیان رایگان می‌دهند». در مشهد به دلیل موقوفات آستان قدس اطعام عزاداران دارای سابقه بیشتری است. سنت اطعام عزاداران در محرم‌های مشهد، قدمتی هم‌عصر صفویان دارد؛ موقوفاتی از این دوران در حرم مطهر رضوی باقی مانده که محل مصرفشان، اطعام عزاداران اباعبدالله(ع) در دهه اول محرم به‌ویژه تاسوعا و عاشورا و سیاه‌پوشان حضرت‌رضا(ع) در دهه آخر صفر است. اطعام در این دوران و پس از آن شامل انواع حلوا، پلو و آش‌های مختلف می‌شده است.
رواق‌های حرم مطهر میزبان عزاداران بودند
با توجه به شرحی که رفت، می‌توان نحوه برگزاری روضه در حرم مطهر را نیز تصور کرد. مراسمی که متولی‌اش آستان قدس رضوی بود. مراسم روضه‌خوانی در حرم مطهر رضوی معمولاً در رواق‌ها برگزار می‌شد. روضه‌خوانان، نوحه‌خوانان و خطبای آستان قدس در دارالضیافه، دارالذکر، دارالحفاظ یا ایوان طلا به ذکر مصیبت می‌پرداختند. این روضه‌ها در ماه محرم و صفر، ایام شهادت علی بن موسی‌الرضا(ع) و شهادت سایر ائمه اطهار(ع) برگزار می‌شد. قدیمی‌ترین سند مربوط به عزاداری ایام فاطمیه به سال ۱۳۰۹ هجری قمری برمی‌گردد که مجلس روضه‌خوانی برای‌ایشان تدارک دیده شده بود. بنا بر اسناد، مجلس روضه حضرت زهرا(س) عمدتاً در ایوان طلای صحن عتیق، مقر کشیک‌خانه خدام و یا در رواق دارالضیافه برگزار و اهالی مشهد و زائران در این مراسم حاضر می‌شدند. برای برگزاری این مراسم معمولاً متولی‌باشی وقت آستانه دستوری را با خط سیاق به صاحب‌منصبان می‌نوشت. این صاحب‌منصبان تحویلدار کل، رئیس کشیک‌خانه، کشیک‌نویس و... بوده‌اند. متولی‌باشی در این دستور به شرح مراسم می‌پرداخت و از صاحب‌منصبان می‌خواست نهایت دقت و تکریم را بجا آورند. در این روز مکتبخانه حرم مطهر تعطیل می‌شد و خادمان پیش از مراسم برای پذیرایی تدارک می‌دیدند. قند، چای، گلاب، قهوه، یخ (مخصوص فصل تابستان) و... ازجمله موارد پذیرایی از سوگواران بوده است. روضه‌خوانی و ذکرگویی مصیبت حضرت صدیقه کبری(س) ازجمله برنامه‌های این مراسم بود. در پایان مراسم نیز به روضه‌خوانان انعام پرداخت می‌شده است.
مجلس عزا در لیله شهادت زهرا(ع)
در حال حاضر ۱۰۰ سند در مرکز اسناد آستان قدس رضوی با موضوع برگزاری عزا در دهه فاطمیه موجود است که می‌توانند برای ما تصویری از آنچه در این روضه‌ها انجام می‌شده، بسازند. به عنوان مثال سند شماره ۶/۱۶۸۹۹ مربوط به دستور متولی‌باشی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۱۷ هجری قمری است. بر اساس این دستور، متولی‌باشی از تحویلدار کل آستان مقدس رضویه به نام «حاجی علی‌اکبر» خواسته تدارکات مجلس روضه‌خوانی شهادت حضرت فاطمه(س) را فراهم کند و در این خصوص چنین نوشته است: «لیله شهادت حضرت صدیقه طاهره(س) در دارالضیافه مبارکه مجلس روضه‌خوانی و ذکر مصیبت شود». بر این اساس، مجلس در محل رواق دارالضیافه برگزار می‌شده و زمان مراسم، شب شهادت حضرت صدیقه طاهره(س) بوده است. در چند خط دیگر سند، بنا به دستوری که داده شده، تحویلدار موظف شده با اطلاع جناب کشیک‌باشی، لوازم مجلس را به پیشخدمت‌پاشی برساند و قبض دریافت کند. همچنین تدارک قند و شربت برای حاضران مجلس دیده شود. در بخش دیگری از سند شرح تدارکات پذیرایی هم آمده که شامل قند برای شربت و چای(۵۰ من)، چای(۶سیر)، تنباکو(۲۰ سیر)، قهوه(۵ سیر)، گلاب(۲۰ سیر) و زغال(۱۰ من) است. لابد در این مجلس هم از حضار با چای و قهوه و قلیان پذیرایی می‌شده است. گلاب از قدیم به نیت تبرک در مراسم عزا موجود بوده است. در روضه‌های خانگی هم معمولاً زنی با گلاب‌پاش در مجلس گلاب می‌چرخانده و خانم‌ها مقداری گلاب در کف دست ریخته و به نیت تبرک و با ذکر صلوات به صورت می‌کشیدند. شمع و نفت دو قلم دیگر از هزینه‌های مجلس بوده است. همچنین انعام روضه‌خوانان(۳۰ تومان)، سقا(۱۰۰ دینار) و ناظم مجلس (یک تومان) پیش‌بینی شده است.
***
روضه‌خوانی برای حضرت زهرا(س) تا سال ۱۳۱۴ هجری شمسی و دوره پهلوی اول ادامه داشته اما از این تاریخ به بعد به علت تغییر سیاست‌های مذهبی و رویکرد حکومت رضاخان، مجلس عزاداری حضرت فاطمه زهرا(س) در حرم مطهر امام رضا(ع) تعطیل شده و در دوره پهلوی دوم، دوباره به صورت محدود و موردی برگزار می‌شده است؛ اما اهالی مشهد همچنان رخت عزای صدیقه طاهره(س) را می‌پوشیدند و در خانه‌هایشان مجلس روضه برگزار می‌کردند که شرح آن مجالی دیگر می‌خواهد.
در نگارش این متن از اطلاعات مقاله‌های سیر تحول روضه و روضه‌خوانی در دوره قاجار، کهن عزاخانه‌های محرمی، ماه محرم و مویه‌های زنانه در گزارش‌های تاریخی و... بهره گرفته شده است.
نظر شما