طبق گزارش مرحوم استاد عزیزا... عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی»، ابوبکر خزیمه یکی از فقهای اهل ‌سنت در آن عصر همراه شاگردان خود به زیارت مرقد مطهر امام رضا(ع) می‌آمد و در کنار آن مضجع شریف به درس و بحث مشغول می‌شد. در میان علمای شیعه نیز بزرگانی همچون شیخ صدوق، افتخار تدریس در کنار حرم مطهر رضوی را داشته‌اند که خوشبختانه گزارش جلسات درس و بحث شیخ در آثاری مانند «امالی» ماندگار شده ‌است. چنین به نظر می‌رسد که حرم رضوی، دست‌کم از میانۀ قرن چهارم به این سو، مرکزی مهم و شناخته‌شده در حوزۀ آموزش علوم اسلامی بود. گواه ما بر این مدعا، تربیت شاگردانی مبرّز در این مکان مقدس مانند شیخ الطائفه، شیخ طوسی است که رضوان خداوند بر او باد. می‌دانیم که شیخ طوسی، هنگام عزیمت به بغداد، فقط ۲۳ بهار از عمرش گذشته بود و توانست پنج سال از محضر درس شیخ مفید برخوردار باشد؛ با این حال، نگارش شرح بر آثار استادش را در دوران حیات شیخ مفید آغاز کرد؛ این موضوع نشان می‌دهد که شیخ طوسی پیش از ورود به بغداد از نظر علمی در جایگاه والایی قرار داشته‌ است. از طرفی، چون در این دوره به غیر از مشهد، بقیه مناطق توس اعم از تابران و نوغان، نواحی فعالیت علمی اهل‌ سنت بوده‌اند و مراکز آموزش شیعی بیشتر در مشهد تمرکز داشته، می‌توان نتیجه گرفت که شیخ طوسی از پرورش یافتگان جلسات درسی است که در حرم مطهر رضوی منعقد می‌شد.

جلسات نقل روایت در حرم مطهر
این رویه در دوره‌های بعد گسترش بیشتری یافت و با افزایش جمعیتی که در اطراف حرم رضوی سکونت پیدا کردند و نیز ساخت برخی مدارس در جوار این مکان مقدس، حضور استادان و طلاب پررنگ‌تر شد. به‌طوری‌که در ابتدای قرن ششم، مجالس روایت حدیث در جوار روضه منوّره برقرار بود و بسیاری از بزرگان و نامداران شیعه، همچون فضل بن حسن طبرسی، صاحب تفسیر «مجمع‌البیان» به نقل و شنیدن روایت در این مکان معنوی مشغول بودند. در یکی از اسناد «صحیفه‌الرضا(ع)» از قول طبرسی آمده ‌است که وی این روایت را زیر قبه‌ای که مرقد مطهر امام رضا(ع) در آن قرار دارد، سال ۵۰۱ قمری از عبدالمنعم قشیری استماع و اجازه روایت آن را دریافت کرده‌ است. در دوره‌های تاریخی بعد و با شکل‌گیری تشکیلات آستان‌قدس رضوی، تدریس در حرم مطهر به بخشی از ساختار مدیریتی این نهاد تبدیل شد. گزارش‌های تاریخی از تعریف منصبی به نام «مُدَرِّس» در حرم امام رضا(ع) یاد می‌کنند که به احتمال زیاد از دورۀ تیموری برقرار شد.
 در عهد سلطان‌حسین بایقرا (از آخرین اُمرای تیموری و درگذشتۀ سال ۹۱۱ق.) و با فرمان وی، یکی از سادات موسوی ساکن مشهد به نام سیدغیاث‌الدین افضل محمد بن حسن به‌عنوان مدرّس حرم رضوی منصوب شد. این روند، مطابق اسناد آستان ‌قدس رضوی، در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت. در دورۀ صفوی، تعداد مدرسان در آستان ‌قدس افزایش یافت و بین ۱۵ تا ۲۰ نفر در هر دوره به‌عنوان مدرّس فعالیت می‌کردند. مدرسان این عصر، با حکم مستقیم شاه صفوی تعیین می‌شدند؛ مثلاً شاه طهماسب یکم، مولانا آقاجان تبریزی را به سمت مدرّس آستانه منصوب کرد و او مأمور تدریس فقه، اصول، کلام، تفسیر و حدیث در حرم مطهر و جوار مضجع شریف رضوی شد.

بیشتر اسناد مربوط به فعالیت مدرسان در دورۀ صفویه، مربوط به پرداخت حقوق آن‌هاست؛ قدیمی‌ترین سندها که با شماره‌های ۲۷۴۹۳ و ۲۷۴۹۴ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود، مربوط به ذی‌القعده سال ۱۰۰۳ق. / تیرماه ۹۷۴ش. (دورۀ حکومت شاه‌عباس یکم) و پرداخت مواجب به مولانا عبدالکاظم مدرّس است. از میان مدرسان مشهور آستان ‌قدس که به کار تدریس در کنار روضۀ منوّره و رواق‌های اطراف آن اشتغال داشتند، می‌توان به مولانا عبدالله شوشتری و مولانا محمد رستمداری اشاره کرد که فرد اخیر، در یورش ازبکان به مشهد سال ۹۹۷قمری به دلیل ایستادگی در برابر مهاجمان، به شهادت رسید. 
در دورۀ افشاریه، حضور مدرسان در کشیک‌ها تثبیت شده ‌بود و آن‌ها، علاوه‌بر مسئولیت تدریس رسمی در حرم رضوی، مأمور آموزش شرعیات به خادمان حرم نیز بودند. در طومار مشهور علیشاهی، یکی از اسناد مهم موقوفات آستان‌قدس در این دوره، به نام برخی مدرسان عهد افشاری برمی‌خوریم؛ علمایی مانند «میرزا مقیم» که وظیفۀ تدریس در حرم رضوی را برعهده داشتند. این روند، در دورۀ قاجار نیز ادامه یافت. آخرین مدرس رسمی آستان ‌قدس، مرحوم محمدتقی ادیب نیشابوری، مشهور به ادیب دوم (درگذشته سال ۱۳۵۵ش.) از فضلای بسیار برجستۀ حوزۀ علمیه مشهد بود.

تأثیر تدریس بر معماری حرم
مجالس درس در حرم مطهر امام رضا(ع)، همان‌طور که اشاره شد، طی قرون اولیه در روضه منوّره و فضاهای اطراف آن برگزار می‌شد، اما در دوره‌های بعد با گسترش فضای اماکن متبرکه، مکان‌های مشخصی را برای این کار در نظر گرفتند؛ مکان‌هایی مانند مدرسه بالاسر، مدرسه پایین‌پا، توحیدخانه، دارالسیاده و گاه نیز شبستان و صحن مسجد جامع گوهرشاد. با این حال، برخی کارشناسان معماری حرم رضوی، مانند مهندس دیشیدی، اعتقاد دارند که نَفْس ایجاد ایوان‌ها در حرم مطهر برای برگزاری جلسات درس بوده‌ است. طبق این نظر، سازۀ ایوان در حرم رضوی مانند دیگر ساختمان‌های با کاربرد آموزشی مذهبی در تاریخ ایران اسلامی، با هدف ایجاد فضایی برای تدریس ساخته می‌شد. در واقع، ایوان، کاربری مَدْرَس داشت و استادان و مدرسان در آن به تدریس علوم مختلف می‌پرداختند. فایدۀ این کار، علاوه‌بر استفادۀ مؤثر از فضای اماکن متبرکه، امکان بهره‌مندی بیشتر مردم به‌عنوان مستمع آزاد، از جلسات درس قابل استفاده برای عموم بود؛ درس‌هایی مانند تفسیر که طرفداران بسیاری داشت و مورد اقبال مستمعان فراوانی قرار می‌گرفت. هرچند نمی‌توانیم برای این دیدگاه شمول عمومی در نظر بگیریم و آن را به همۀ ایوان‌های ساخته‌شده در مجموعۀ اماکن متبرکه تسرّی دهیم، اما قدر مسلّم آن است که بخشی از کاربری ایوان‌های ساخته‌شده در حرم رضوی، مطابق آنچه در برخی متون تاریخی مشاهده می‌کنیم، به امر تدریس اختصاص داشته است. در واقع، می‌توان آن را به‌عنوان شاهدی بر تاریخ طولانی تدریس در حرم مطهر رضوی به رسمیت شناخت.

جواد نوائیان رودسری