یکی از عناصر تزئینی معماری که در زیباسازی بناهای ایرانی به‌خصوص مساجد و مقبره‌ها نقش مهمی دارد مقرنس‌کاری است. این عنصر معماری و تزئینی در دوران معماری اسلامی چه از لحاظ کثرت استعمال، چه تعدد و مواد و چه از نظر وسعت عالم اسلام اهمیت به‌خصوصی دارد و شاید به علت همین شرایط بوده که این تزئین را روشی اسلامی دانسته‌اند.

در لغت‌نامه‌ دهخدا با استناد به فرهنگ لغت‌های قدیمی، توضیحات مختلفی درباره‌ واژه‌ مقرنس آمده است: بنایی که آن را نقاشی کرده‌اند، بنایی که طاق و اطراف آن، پایه‌پایه و دارای اضلاع است و در زبان فارسی به آن آهوپای می‌گویند. در فرهنگ سخن، مقرنس نوعی گچ‌بری در سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها به‌صورت پله‌پله و به شکل آویزه‌های قندیل‌گونه است. اگر با این هنر آشنا هستید، می‌دانید این تزئینات، سازه‌های هندسی هستند که به زبان ساده می‌گویند شبیه لانه زنبور است. همان اضلاع و طبقات هم در مقرنس وجود دارد و یکی از تزئیناتی است که جلوه خوبی به سقف‌ها و گنبدها می‌دهد.

در ساخت مقرنس از آجر یا گچ و یا کاشی استفاده می‌شود که در هر رده از طاقچه‌ها از رده زیرین خود پیش می‌نشیند تا درگاه به هم آید. در طاقچه‌ها برجستگی‌ها و تورفتگی‌هایی همراه با نگاره‌های گوناگون درآورده می‌شود. مقرنس‌ها به شکل طبقاتی که روی‌هم ساخته‌شده برای آرایش دادن بناها یا برای آنکه به‌تدریج از یک‌شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شود، به کار می‌روند .برخی معماران، مقرنس‌ها را در جبهه ساختمان‌ها نیز به‌کاربرده‌اند و در ساختن آن مهارت را به‌حدی رسانده‌اند که نمی‌گذارند موجب سنگینی ساختمان شود و بر اصل و پایه فشار آورد. مقرنس نوعی تجسم سه‌بعدی و برجسته نقش‌های هندسی و گره چینی‌های معماری و هنر اسلامی است.

حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان مجموعه‌ای متشکل از هنرهای اسلامی، نمایشگاهی برای آشنایی با هنر مقرنس و هنرمندان مقرنس‌کار است. نمونه‌هایی از این هنر در اماکن آستان از دوره‌های مختلف به یادگار مانده است. ایوان‌ها و رواق‌های حرم مطهر مانند تابلوهای نفیسی هستند که این هنر را در خود جای داده‌اند. به‌طور مثال مقرنس‌کاری‌ها در رواق دارالسیاده یکی از نمونه‌های زیبای این هنر است. همچنین ایوان‌های مسجد گوهرشاد نمونه‌های برجسته این هنر به‌شمار می‌روند که شاهکار هنرمندان دوره تیموری هستند. در دوره صفوی این هنر بیشتر کاربرد تزیئنی در بناهای حرم مطهر داشت و بیشتر هنرمندان از آن در سرستون‌ها بهره گرفته‌اند. هر چند این هنر در دوره افشاریه کاربردش کمرنگ شد و جای مقرنس‌ها را شمس‌های نقاشی شده توسط نقاشان گرفته‌اند اما هنرمندان در دوره قاجار دوباره در حرم مطهر این هنر را احیا کرده و آن را به سبک زیباتری در رواق‌ها و ایوان‌ها به‌خصوص در رواق دارالسعاده به کار گرفته‌اند. این هنر همچنان در مجموعه ابنیه حرم مطهر زنده است و توسط استادان در اماکن تازه تأسیس به کار می‌رود تا غنای هنری این مجموعه باشکوه حفظ شود. از این رو است که می‌توان هم هنر هنرمندان دوره صفویه را مشاهده کرد و هم با گذشتن از صحن‌ها و رواق‌ها به تماشای هنر هنرمندان معاصر نشست.

در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی ۶۳ سند با موضوع مقرنس‌کاری‌های قسمت‌های مختلف حرم مطهر وجود دارد که در قالب دفاتر روزنامچه تعمیرات، قبض وصول پرداخت حق‌الزحمه معماران و کاشی‌کاران، برات‌های هزینه صورت‌های جمع و خرج دفاتر توجیهات و قراردادهای استیفانامچه تنظیم شده است. قدیمی‌ترین تاریخ موجود در این اسناد مربوط به سال ۱۱۴۷ق و دوره افشاریه است. اسناد این مجموعه یکی از منابع مفید اطلاعاتی است که نکات ارزنده‌ای را در زمینه معماری مقرنس‌های زیبا و هنرمندانه حرم مطهر رضوی به پژوهشگران و علاقه‌مندان در این زمینه می‌آموزد.

آزاده خلیلی