چه دل بزرگی داشت رقیه خانم که ازدوسه روز مانده به تولد حضرت فاطمه زهرا(س)، امام رضا(ع)، حضرت مهدی موعود(عج) و... وسائل و دیگ و پایه آشپزی و...و مواد غذایی مورد نیازش برای طبخ غذا و خوردنی های نذری را از قبل تهیه و آماده می کرد. رقیه خانم را همه دوست می داشتند،انگار که مادربزرگ همه بچه های محل بود. یادم می آید که از دوران  کودکی و خردسالی، من و سایر بچه های  هم سن و سال خودم و حتی  بزرگترها و قدیمی های محل ، او را «ننه رقیه» صدا می زدند. ننه رقیه یک شهرت ویژه ای در بین اهالی محل داشت که هنوز بعد از ۳۰ سال که از فوتش می گذرد به همان صفت دربین اهالی محل، شهره است و آن،«دل بزرگ و نیت صاف وخالصش» بود که به یاد گار برایمان باقی گذاشته است. قورمه سبزی ، آش رشته، شله زرد ، دیگچه و.... غذاهای خوشمزه ای بودند که ننه قمر به عنوان نذری درایام ولادت حضرات معصومین(ع) و اعیاد مذهبی برایمان می پخت وبین اهالی محل تقسیم می کرد ، اما به قول معروف ،همچنانکه مزه غذاهایش هنوز زیر دندانمان است، مزه کم نظیر اخلاص و بزرگی دلش هم در قلبمان همچنان باقی است.

آری به قول خدابیامرز ننه رقیه، « نذرو نذرکردن و نذری دادن»، قبل از هرچیز، دل بزرگ می خواهد و نیت خالص. در نذری آنچه اصل است، کیفیت کار، صفای  دل و نیت پاک انسان است و پول و ثروت و امکانات وکمیت و کم و زیاد بودن نذری و.... فرع موضوع هستند. در ادامه و به مناسبت سالروز ولادت با سعادت حضرت فاطمه زهرا(س) و روز زن و بزرگداشت مقام مادر، بخش هایی از گپ و گفت صمیمانه ما با «زهرا فاطمی مقدم » کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد در مرکزاسناد آستان قدس رضوی را می خوانید . این کارشناس و دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ، از لابه لای اسناد ارزشمند این مجموعه،  برایمان از اسناد گهرباری سخن گفت که از همت والای بانوان در موضوع نذر و نذرکردن برای آستان قدسی امام هشتم(ع) و ابراز ارادت آنان به امام ضامن و ثامن ، حکایت دارد . ارادتی که با پشتوانه بیش از چهار قرن، همچنان در این قطعه از بهشت، ساری و جاری است.

نذورات در آستان قدس رضوی

نذر یک رفتار آیینی است که ریشه در باورهای دینی جامعه دارد و از جمله مصادیق امور خیری است که افراد با توجه به اعتقادات خود، نسبت به امور مذهبی انجام می دهند. در واقع مردم با اهدای نذر، نیازهای مختلف مادی و معنوی خود را تأمین می کنند و بدین خاطر از تنوع و گوناگونی بسیاری برخوردار است.

 به طور معمول نذر و پیشکش آن به بقاع متبرکه مذهبی از جمله بیشترین مصادیق در این خصوص به شمار می آید. در این میان حرم مطهر امام رضا (ع) با توجه به جایگاه خاص آن در ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است.  به نظر می رسد همانند وقف و موقوفات،  اهدای نذورات به حرم مطهر رضوی نیز از دیرباز رایج بوده ولی به دلیل نبود اسناد و منابعی در این موضوع از پیش از دوره صفوی،  نمی توان در خصوص آنها بررسی دقیقی صورت داد. با شکل گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی از دوره صفوی و اهتمام موجود در مورد حفظ اسناد مرتبط با حرم منور امام هشتم(ع) از همان زمان، سبب شد امروزه گنجینه ارزشمندی از اسناد مربوط به حرم مطهر امام رضا (ع) باقی بماند. این اسناد که هم اکنون در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می شوند ، هریک حاوی اطلاعات ارزشمندی در حوزه های مختلف این بارگاه مطهر است. بخشی از این اسناد مربوط به نذورات است.

*نذورات؛ واژه ای از۴۴۳ سال قبل تاکنون

  اسناد و مدارک موجود، گواه ارادت زائران و مجاوران آن حضرت و اهدای نذورات به بارگاه مطهر امام رضا(ع)  تا به امروز است. نخستین بار در اسناد آستان قدس رضوی در سال ۱۰۰۲ هجری قمری یعنی حدود ۴۴۳ سال پیش و  مقارن با اوایل دوره صفوی واژه نذورات دیده می شود. در این سند که به شماره ۲۷۴۸۹ ثبت شده است، بدون پرداختن به انواع نذورات، تنها به محل اختصاص برخی از هزینه های صورت گرفته در حرم مطهر رضوی از محل نذورات اشاره می کند.موضوعی که در اسناد سال ۱۰۰۹قمری نیز تکرار می شود. این مطلب نشان از وجود نذورات دستکم در این مقطع زمانی در حرم مطهر رضوی دارد . با توجه به این نکته که این پرداخت ها به شکل نقدی بوده، می توان چنین برداشت کرد که نذورات موجود نیز نقدی بوده است.

به هر حال بر اساس اسناد موجود نذر به حرم مطهر رضوی مورد توجه زائران قرار داشته به گونه ای که شغلی به نام ضابط نذورات در این بارگاه به منظور ساماندهی امور مربوط به آن در حرم مطهر ایجاد می شود. این شغل که از همان اوایل دوره صفوی در تشکیلات اداری آستان قدس  رضوی شکل گرفت، مسئول ثبت و ضبط نذورات در دفاتر مشخص بود. لازم به ذکر است که بر اساس اسناد موجود، نذورات مستقیماً از طرف زائران پرداخت می شده است  و بسته به نوع نذر، گروهی از افراد آن را در ضریح مطهر می انداختند، عده ای  هم به افراد مخصوص این کار مراجعه کرده و نذر خود را تحویل می دادند . معمولانذورات نقدی به داخل ضریح مقدس امام هشتم(ع) انداخته می شد و نذورات غیر نقدی هم به  خدام و یا افراد مرتبط تحویل داده می شده است.

با توجه به این نکته که  نذر متاثر از شرایط اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی جامعه است،  بسیاری از زائران با توجه به جایگاه اجتماعی و اقتصادی، نذوراتی را به حرم مطهر پیشکش و تقدیم می کردند. در این میان، زنان نیزهم پای مردان نقش قابل توجه ای در این حوزه داشتند. البته بررسی های تاریخی نشان می دهد با توجه به دلیل برخی وابستگی های زنان  به خصوص در مسائل اقتصادی، معمولا مشارکت  زنان در امور مالی محدود بود. اما با این وجود اسناد موجود گواه مشارکت جدی زنان در این حوزه را دارد امری که می توان آن را ناشی از ارادت قلبی زنان به ساحت مطهرامام هشتم(ع) دانست. نکته قابل توجه در این اسناد ذکر اسامی برخی زنان ناذر است. البته گاهی بدون ذکر نام، از آنان با عناوینی چون «صبیه»(به معنای دخترفلان مرد) و یا زوجه( یعنی همسر فلان مرد) نیز از آنان یاد شده است.

از قندیل، شمعدان ، پارچه زربفت و...همه  برای  نذورات

قدیمی ترین سند مربوط به نذورات زنان به سال ۱۰۱۷ قمری یعنی حدود  ۴۲۸ سال قبل باز می گردد که در آن ضمن شرح نذورات ضریح مطهر از بانویی به نام «زهرا» یاد شده که مبلغ ۱۰۰ دینار را نذر حرم کرده است و این سرآغازی برای ثبت سایر نذورات اهدایی توسط بانوان به حرم مطهر رضوی از آن روزگار تا به امروز بود.

همچنین بررسی اسناد نشان می دهد نذورات زنان به حرم مطهر رضوی  بسیار متنوع بوده و برخلاف برخی نظرات به زیور آلات و یا ظروف که مرتبط با زندگی اجتماعی  آنان بوده محدود نمی شده است. قرآن ، جواهرات ، ظروف ، وجوه نقدی و... بخشی از این نذورات را در بر می گرفت .شاید بتوان گفت نوع نذورات و تنوع آن مبتنی بر پایگاه اقتصادی زنان ، متفاوت و متغیر بوده است. اما در مجموع نذورات پیشکش شده به حرم مطهرامام هشتم(ع) عمدتا مرتبط با نیازهای این بارگاه مطهرصورت می گرفته است.  به عنوان مثال در گذشته که امکانات روشنایی به این شکل امروزی نبوده و از جریان برق، لامپ الکتریکی و موتور برق و سیم کشی و...خبری نبوده است، نذورات در حوزه روشنایی بسیار اهمیت داشته است.از جمله این موارد می توان به نذر «قندیل» که                        وسیله ای برای تامین روشنایی بوده اشاره کرد که بارها از سوی زنان نذر حرم مطهر شده است برای مثال در سند مربوط به سال ۱۱۷۱ هجری قمری و در دوره افشاریه به نذر یک عدد قندیل توسط «فاطمه بانو» اشاره شده است.

  گاهی در اسناد به جنس این اشیاء و ارزش آن نیز اشاره می شده است. برای نمونه دردوره صفوی و در سال ۱۱۰۲ قمری، « صبیه عالیجاه قوللر آقاسی » یک عدد قندیل نقره به ارزش ۶۸ تومان نذر و اهدا می کند . در بخشی ازاین سند به شماره ۳۲۴۲۲ (صفحه ۸ ) اینگونه آمده است:

«... از بابت نذرصبیه عالیجاه، قوللر آقاسی که به معرفت خدام  مهرعلی بیک واصل شد ، قندیل نقره ۶۸ مثقال...».

 از دیگر اشیاء نذری می توان به انواع شمعدان ها اشاره کرد برای مثال « زوجه کلبعلی بیک »  یک عدد شمعدان نقره نذر کرده است. دربخشی از متن سند مرتبط با نذر این بانو به شماره ۳۲۴۲۲ (صفحه۹) اینگونه نوشته شده است:

«... ایضا از بابت نذر زوجه حضرت رفعت و متعالی پناه کلبعلی بیک که به معرفت حاجی التفات واصل و عاید سرکار موهبت آثار و مبیع و حاصل تحویل خازن سرکار شد.شمعدان نقره ۱۱۲ مثقال هر مثقال ۱۰۵ دینار،( جمعا به ارزش)، یک تومان و هزار و هفتصد و شصت دینار...».

نذر پارچه ، فرش و پرده نیز از دیگر مواردی است که در اسناد به آن اشاره شده است. نذر قرآن نیز از دیگر موارد قابل توجه توسط بانوان به حرم مطهر بوده است که موارد متعددی از نذر «مصحف  شریف» به بارگاه منور رضوی در اسناد و در دوره های مختلف دیده می شود.

برخی نذورات بنا به نظر نذر کننده در محل تعیین شده استفاده می شده است به عنوان مثال در سال ۱۱۰۲ قمری و در دوره صفویه، پرده های  زربفت نذر شده در محل «بالاسر مبارک» و نیز در بالای «در طلای مبارک» نصب شده بودند. در بخشی از سند  شماره ۳۲۴۲۲ (صفحه ۵) اینگونه آمده است:

«... ایضا از بابت نذر مستطاب قمررکاب ،خورشید احتجاب، ناموس العالمین والده ماجده نواب اشرف اقدس همایون اعلی، پرده زربفت ۳ فرد، جهت بالا سر مبارک محرابی میان زربفت، جهت درطلای مبارک ، میان زربفت ، بوم طلا ، حاشیه زربفت ، بطانه زربفت دارابی سفید سجاف اطلس محرمات، طول ۲ زرع، عرض دو زرع  و نیم....».

همچنین بر اساس این اسناد تنها  بانوان زائر ایرانی نذورات خود را به حرم مطهر اهدا نمی کردند،  بلکه زائران غیر ایرانی نیز به این کار اقدام می کردند. برای نمونه بانویی زائر، اهل هرات در سال ۱۲۶۸ قمری ، دوره قاجاریه، مقداری موم جهت روشنایی حرم نذر می کند.

در مجموع و با توجه  به حرمت و قداست حرم مطهر امام هشتم (ع)  در دوره های مختلف ، شاهد اهدای و پدیداری نذورات از سوی مسلمانان ایرانی و غیرایرانی هستیم. نذوراتی که به طبقه خاصی از جامعه تعلق ندارد و همه قشرها از جمله زن و مرد را در برمی گیرد.