گفته می‌شود او برادر میرزا آقاخان نوری، صدراعظم منفور ناصرالدین شاه بوده، برادری که در تاریخ دوره قاجار بسیار مشهور است و بسیاری از تاریخ‌نویسان، او را یکی از بزرگ‌ترین خائنان به کشور و مردم، مزدور انگلیسی‌ها و همراه با مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه، یکی از عوامل اصلی به قتل رسیدن امیرکبیر می‌دانند. مسلم است این میزان سیه‌کاری آقاخان نوری روی سایر اعضای خانواده او هم تأثیر منفی گذاشته است به حدی که در تاریخ، زیر سایه شوم این قوم و خویش منفور مانده‌اند. شاید وزیر نظام بدشانس‌ترین عضو این خاندان باشد؛ کسی که در دوره‌ای از زندگی خود خدمات مثبتی انجام داد اما در تاریخ نادیده گرفته شد.

نایب‌التولیه‌ای که اصلاحگر بود

میرزا فضل‌الله سال ۱۲۰۹ هجری قمری، چند سال پس از برادر ارشد خود میرزا آقاخان در منزل میرزا اسدالله نوری لشکرنویس‌باشی به دنیا آمد. منشی‌گری میرزا علی‌اصغر خان صدراعظم و مستوفی‌گری خزانه، نخستین شغل‌های دولتی او محسوب می‌شوند. شغلی که گفته می‌شود سبب شد ثروت قابل توجهی بدست بیاورد. پس از آن با توجه به وزارت برادرش، سمت‌ها و القابی بدست آورد و مدتی هم در پایتخت منصب داشت اما این دوره به‌زودی پایان یافت و از سال ۱۲۶۹قمری به اداره امور ایالت خراسان و نایب‌التولیه آستان قدس منصوب شد، هر چند این سمت هم عمر چندانی نداشت. آمده است میرزا فضل‌الله خان، وزیر نظام در آغازین روزهای دوره کوتاه تولیت خود بر آستان قدس با انتخاب یک منشی ماهر به نام میرزا خانلرخان که بر اوضاع و روابط داخلی گروه‌ها و دسته‌های مختلف افراد فعال در مجموعه آستان قدس و همچنین روابط گوناگون مردم شهر آگاه بود، به بررسی اوضاع پرداخت و سپس به‌طور همزمان تعمیرات و اصلاحات در حرم مطهر رضوی و شهر مشهد را آغاز کرد. هرچند عزل او از این سمت موجب شد بسیاری از اقداماتش ناتمام رها شود اما همان معدود کارهای به پایان رسیده، باقیات صالحاتی برای او شد که بی‌شک خط بطلانی بر بسیاری از کرده‌های نادرست وی خواهد کشید.

میرزا در ابتدای والی‌گری‌اش، بانی ساخت یک بازار و سرای زیبا بین بست بالاخیابان و مدرسه دودر شد. البته این تنها اقدام او در دوران کوتاه متولی‌گری آستان قدس نبود. گفته می‌شود اقدامات او در صحنه عتیق و نو مشکلات بسیاری را در آن دوره برای زائران رفع کرد. به‌طور مثال ایجاد روشنایی در غرفه‌های این دو صحن، گلدسته‌های حرم مطهررضوی و مسجد گوهرشاد برترین اقدامات اصلاحی وزیر نظام در مجموعه آستان قدس محسوب می‌شوند. البته اصلاحاتی چون تزئین و تذهیب زیر بقعه مبارکه و دارالحفاظ، دارالسیاده، توحیدخانه و سایر غرفه‌های حرم مطهررضوی، تعمیر و تذهیب چهار ایوان صحن جدید و سقاخانه، تعمیر کتابخانه و مرمت کتب آن و ایجاد ساختمان دارالتولیه روی حوض انبار صحن عتیق نیز از دیگر خدمات وزیر نظام اصلاحگر در دوران تصدی تولیت آستان قدس رضوی بود. همچنین در این دوره که کمی بیش از یک سال به طول انجامید، توانست شرایط تغییراتی چون جاری شدن آب سناباد به آشپزخانه حرم مطهر برای شست‌وشوی فرش‌ها و وسایل روضه منوره، تعویض درِ نقره دارالسعاده و درِ پایین پای مبارک، تزئین درِ مرصع ضریح مقدس و کشیدن میل و قلاب در مناره‌های مسجد گوهرشاد را نیز ایجاد کند. وزیر نظام نوری بخشی از بودجه لازم برای این اقدامات اصلاحی را از درآمدهای آستان قدس رضوی و بخشی دیگر را از اموال شخصی خود تأمین می‌کرد و در این راه برخی از دارایی‌های خود در مشهد را نیز وقف کرد.

بازاری که رواق شد

سرا و بازار وزیر نظام از خدمات دیگر او بود. بازار و سرایی که مردم به نام او، سرای وزیر نظام می‌خوانندش و در سال 1354 شمسی تخریب شد. تا دهه‌50، حرم مطهر درزمینه تأمین فضای زیارتی به شکل رواق و صحن در قسمت‌های شمال و شرق و همچنین در بخش جنوبی به خوبی پیش رفته بود ولی از طرف غرب توسعه‌ای نیافته بود و همین بود که بنای صحن جمهوری اسلامی طرح‌ریزی شد و پس از تصویب، ساختش آغاز شد. از مهندس دیشیدی، معمار مشهور و سرشناس آستان قدس و طراح و مجری رواق بزرگ دارالولایه در خصوص سرای وزیر نظام چنین نقل شده است: «رواق دارالولایه در سه طبقه احداث شده است. یک طبقه سرداب، یک طبقه رواق و طبقه‌ سوم آسایشگاه خدام و نگهبانان است. این رواق از تخریب اماکن مدرسه‌ بالاسر مبارک و بازار قدیم و بازار کفاش‌ها و البته سرای وزیر نظام ایجاد شده و از طریق رواق‌های دارالاخلاص و دارالسیاده متصل به مجموعه‌ حرم مطهر می‌شود».

آمده است، وزیر نظام پس از برکناری از سمت تولیت آستان قدس، مدتی را خانه‌نشین بود. این برکناری با دخالت مستقیم برادر صدراعظمش میرزا آقاخان نوری صورت گرفت که رشد محبوبیت او را برای خود خطری بزرگ تلقی می‌کرد. او پس از مدتی به عنوان پیشکار اردشیر میرزا، حاکم آذربایجان راهی آن خطه شد اما این دوره سه سال بیشتر طول نکشید و پس از آن میرزا فضل‌الله خان نوری برای همیشه از مشاغل رسمی کنار گذاشته شد.

وزیر نظام سرانجام در ربیع‌الثانی ۱۲۸۹ قمری در تهران درگذشت اما جسدش به پاس اقدامات اصلاحی‌اش در حرم مطهررضوی به مشهد منتقل و در رواق پشت سر حضرت دفن شد.

در نگارش این متن از مقاله «میرزا فضل الله خان نوری متولی‌آستان قدس رضوی» در دانشنامه مشهد بهره گرفته شده است.

آزاده خلیلی