دهه ۶۰ مثل خیلی از علاقه‌مندان برای بازدید به موزه آستان قدس می‌آید. چشمش که به تمبرهای ویکتور کاستین می‌افتد جرقه‌ای در ذهنش زده می‌شود. جرقه راه‌اندازی موزه مستقل و تخصصی برای تمبر و محصولات پستی. موزه‌ای که پایه و اساس آن را خودش می‌گذارد.
فوزی غفاری که خودش در این زمینه فعالیت می‌کرده و مجموعه‌دار بوده، همان سال این پیشنهاد را به مسئولان وقت موزه می‌دهد و آن‌ها را به نمایشگاه تمبر خودش در مشهد دعوت می‌کند. همکاری آقای غفاری با مجموعه موزه آستان قدس رضوی آغاز می‌شود و تا چندین سال پس از آن هم ادامه پیدا می‌کند تا اینکه به عنوان رئیس گنجینه تمبر موزه ملک تهران انتخاب شده و به زادگاهش بازمی‌گردد. در این مدت پیشنهادها و طرح‌های مختلفی از تهیه تمبرها و اقلام پستی گرفته تا نحوه نمایش آن‌ها و تهیه بروشور ارائه می‌دهد و گنجینه‌های تمبر زیادی به این موزه اهدا می‌کند.
موزه تمبر آستان قدس رضوی تنها موزه‌ای نیست که غفاری راه‌اندازی کرده است. موزه ملک در تهران و موزه میراث فرهنگی یزد موزه‌هایی هستند که او علاوه بر اهدای تمبر و اقلام پستی، در راه‌اندازی آن‌ها هم مشارکت داشته است. او همچنین فعالیت‌های فرهنگی دیگری هم در این زمینه داشته و در شهرهای مختلف ایران مانند کرمانشاه، گرگان، ساری، مشهد، تهران و... برای علاقه‌مندان آموزش تمبرشناسی برگزار کرده است.
حالا که این روایت را می‌خوانید حدود یک ماهی است که آقای فوزی غفاری در بین ما نیست اما یادگاری‌هایش برای همیشه ماندگار است.
نخستین روزهای موزه/ سنگ بنای موزه
سید رضا شالفروشان راوی اول قصه شکل‌گیری موزه تمبر است. او نخستین مسئول گنجینه تمبر و اسکناس آستان قدس رضوی بوده و از روزهایی می‌گوید که به پیشنهاد یک مجموعه‌دار به فکر راه‌اندازی موزه مستقلی برای تمبر افتادند: روزی آقای فوزی غفاری برای بازدید به موزه آمد و تعدادی از تمبرهای ویکتور کاستین را که در طبقه اول به نمایش گذاشته شده بود، دید. پس از این بازدید به ما پیشنهاد داد با تمبرهای موجود در موزه و مخزن می‌توان موزه مستقلی برای تمبر و محصولات پستی ایجاد کرد.
سال۱۳۶۷ مسئولان وقت با همکاری او سنگ بنای اولیه موزه تمبر را می‌گذارند: همکاری ما با ایشان آغاز و پس از مدتی تمبرهای مخزن جمع‌آوری شد. به پیشنهاد آقای غفاری به اداره پست مراجعه کردیم و تعداد زیادی تمبر از آنجا خریدیم. مکان فعلی موزه تمبر قبلاً انباری برای مرکز امور فرهنگی بود که پس از تخلیه، قفسه‌های آن تکمیل و موزه تمبر در آن راه‌اندازی شد. مجموعه‌ای که اکنون تعداد اقلام آن به بیش از یک میلیون رسیده است.
رسیدن به یک تمبر ساده نیست
اگر تا به حال سری به موزه تمبر زده باشید، در ویترین‌های آن آن‌قدر تنوع می‌بینید که گاهی ذهنتان از زمان و مکان رها می‌شود و به یک سفر در دل تاریخ می‌رود. اما کمتر کسی می‌داند پشت این ویترین‌های رنگارنگ سال‌ها تلاش و ممارست پنهان شده است. اینجا پای یک مرد پرتلاش دیگر هم در میان است. مردی که شالفروشان از او با این صفات یاد می‌کند: خستگی‌ناپذیر و صادق، مردی که از زمان ریاستش در این موزه، آن‌قدر برای جمع‌آوری اقلام تلاش کرده که حالا تعداد تمبرها از ۴۰هزار به بیش از یک میلیون رسیده است. تمبرهایی که محدود به تاریخچه پست ایران از قاجار تا به حال نیست و از بیش از ۱۸۰کشور دنیا نمونه‌هایی بین آن‌هاست. شالفروشان در این‌باره چنین توضیح می‌دهد: برای جمع‌آوری دانه به دانه این تمبرها، اسکناس‌ها و سکه‌ها زحمات زیادی کشیده شده است. بدست‌آوردن هرکدام از این تمبرها ساده نیست اما آقای یزدی‌نژاد به خاطر تسلط بر زبان انگلیسی و روابطی که با مجموعه‌داران سراسر دنیا داشت موفق شد ۹۹درصد این نمونه‌های ارزشمند را بدون ریالی هزینه و به صورت اهدایی برای موزه آستان قدس رضوی تهیه کند. غیر از تمبرهای متنوع، اقلام پستی زیادی مانند پاکت‌های پستی، وسایل پستی، کلیشه‌های تمبر(قالب تمبر که در پستخانه است)، کارت پستال‌ها و یا نامه‌های مختلف در این مجموعه وجود دارد.
برگ‌های اسکناس بدون هزینه
مجموعه دیگری که در این قسمت از موزه به نمایش درآمده اسکناس‌هاست؛ اسکناس‌هایی از همه کشورهای دنیا. اسکناس‌هایی که روزی وجه رایج مملکتی بوده و مردم با آن دادوستد می‌کردند. مسئول سابق گنجینه تمبر و اسکناس درباره این بخش از موزه می‌گوید: چند سال پس از راه‌اندازی موزه تمبر، آقای یزدی‌نژاد تصمیم گرفت علاوه بر تمبر، اسکناس هم جمع‌آوری کند. تعداد زیادی از اسکناس‌ها توسط واقفانی از کشورهای مختلف هدیه داده شده و بقیه خریداری شدند اما نه با بودجه موزه. مانند قسمت تمبر، برای این بخش هم ایشان از موزه‌داران و مجموعه‌داران خواست همه یا بخشی از گنجینه خود را اهدا کنند. اگر هم کسی قصد فروش مجموعه خود را داشت برای تأمین هزینه دنبال واقف می‌گشت و از علاقه‌مندان سرتاسر دنیا می‌خواست برای تإمین هزینه خرید کمک کنند. البته که همه این افراد هم به ایشان اعتماد داشتند و همکاری می‌کردند. آقای یزدی‌نژاد در ادامه با بانک مرکزی ایران هم مذاکره کرد تا نمونه‌های اولیه از همه اسکناس‌ها به موزه ارسال شود که مشابه آن در هیچ جای دنیا وجود ندارد.
سکه پرماجرا
مجموعه بعدی این موزه، سکه‌هاست که جمع‌آوری آن‌ها هم به همت همین شخص آغاز شد. شالفروشان توضیح می‌دهد: آقای یزدی‌نژاد به دنبال جمع‌آوری سکه هم بود. علاوه بر ارتباط با واقفان و مجموعه‌داران، در ملاقاتی با معاون بانک مرکزی نمونه‌ای از تمام سکه‌های ضرب شده در آنجا را برای موزه تهیه کردند.
اینجا علاوه بر سکه‌هایی که روزی روزگاری برای معاملات روزمره مردم عادی استفاده می‌شده، سکه‌های خاص زیادی از ایران و کشورهای خارجی وجود دارد. سکه‌هایی هم روی زیورآلات، کلاه یا حتی لباس‌های بومی وجود دارد که نمونه‌هایی از آن‌ها در اینجا به نمایش درآمده است. سکه‌هایی که هر کدامشان را واقفان و علاقه‌مندان مختلفی از جای جای دنیا اهدا کرده‌اند. افرادی مانند دکتر علی شرقی، سید فرید منصف، محمدتقی صفار، عبدالحسین زعفرانی و سید هاشم از کویت. اما هرکدام از این سکه‌ها ماجرا و داستان خود را دارد.
شالفروشان خاطره‌ای از یکی از سکه‌های پرماجرای موزه نقل می‌کند: در کشورهای مختلف بروشور و کتابچه‌هایی برای فروش اشیای نفیس قدیمی چاپ می‌شود. چند سال پیش، آقای یزدی‌نژاد بروشوری را که در کشور آمریکا منتشر شده بود مطالعه کرد. عکس یک سکه قدیمی روی آن بود که متعلق به موزه آستان قدس رضوی بود، اما پیش از آنکه به مجموعه موزه تحویل شود، از واقف ربوده شده بود. ایشان با یکی از آشنایان در لندن تماس گرفت و موضوع را به اطلاع آن‌ها رساند. پس از یک ماه، تلاشش نتیجه داد و سکه از لیست فروش برداشته و مدتی بعد از طریق دادگاه و وزارت خارجه، این شئ ارزشمند به ایران برگردانده شد.
محققان هر نمونه‌ای که بخواهند، می‌یابند
پس از شنیدن داستان‌های این تلاش‌ها، شنیدن صحبت‌های محمد حسین یزدی‌نژاد لطف بیشتری دارد. او را در دفتر کارش پیدا می‌کنیم که انبوهی از پرونده آنجاست و هر کدام شناسنامه آثار این مجموعه است. مسئول گنجینه تمبر و اسکناس و سکه در معرفی این مجموعه می‌گوید: اینجا یکی از غنی‌ترین موزه‌های تمبر در خاورمیانه است. نقطه متمایز این موزه، مرجعیت آن برای محققان است. در این گنجینه نمونه‌های سکه از پیش از اسلام تا عصر حاضر از همه سلسله‌ها و پادشاهان ایران وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها سکه‌های مربوط به دوره هخامنشیان است. علاوه بر آن، نمونه‌های زیادی از سکه‌های ممالک دیگر مانند سکه‌هایی از سلسله گروکانیان هند داریم. برای معرفی هر قطعه سکه یک شناسنامه کامل با اسکن عکس، نام واقف، شهر ضرب سکه، سایر مشخصات و... تهیه شده است. کمتر موزه‌ای از نظر مستندنگاری و ثبت آثار این‌قدر دقیق عمل می‌کند و یکی از علت‌های مهم اعتماد واقفان و مراجعه محققان به این موزه، همین شناسنامه آثار است. علاوه بر آن در کتابخانه موزه هم کتاب‌های سکه‌شناسی به سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی و همچنین کتاب‌های تخصصی مربوط به تمبر وجود دارد به انضمام یادداشت‌ها یا تحقیقات اهدایی از طرف بسیاری از محققان که همه این منابع علمی برای استفاده در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. تنها خواسته ما ذکر نام موزه به‌منظور معرفی بیشتر است.
از نخستین اسکناس ایران تا ۱۵۰ سال تاریخ پستی انگلیس
از سال ۱۳۷۹ که وی به موزه تمبر و اسکناس و سکه آمده، آمار و ارقام اقلام موجود در این مجموعه رشد چشمگیری داشته است. تعداد ۴۰ هزار قطعه تمبر به بیش از یک میلیون تمبر و ۲۵هزار نامه و پاکت‌نامه، هزار200 برگ اسکناس به حدود ۳۳هزار برگ از ۲۳۰ کشور و مستعمرات آن‌ها و تعداد ۳۲۷ قطعه سکه از ۱۴سلسه ایرانی و خارجی به بیش از ۸۰هزار سکه از ۲۱۹ کشور و مستعمرات آن‌ها رسیده است. در این میان، موارد ارزشمند و خاصی مانند پاکت‌نامه‌ای مربوط به سال ۱۸۲۷ میلادی یعنی پیش از چاپ نخستین تمبر پستی جهان، وجود دارد.
مسئول گنجینه تمبر، اسکناس و سکه درباره یکی دیگر از موارد اهدایی ارزشمند این موزه توضیح می‌دهد: ۱۵سال پیش پزشک مجموعه‌دار انگلیسی به نام دکتر پرادان مجموعه‌ای نفیس را به موزه آستان قدس هدیه کرد. مجموعه‌ای از ۱۵۰سال تاریخ پستی کشور انگلیس و بخشی از تاریخ پستی سوئیس که برای جمع‌آوری آن حدود ۴۰ سال تلاش کرده بود. این مجموعه در پنج چمدان به ایران فرستاده شد و آن‌قدر وسیع بود که مستندسازی آن یک سال طول کشید.
او در ادامه می‌گوید: مجموعه‌دار دیگری هم دو چمدان سکه نقره از کشور انگلیس اهدا کرد. سکه‌های معدودی که ضرابخانه انگلیس مخصوص مجموعه‌داران ضرب می‌کرده و این فرد آن‌ها خریداری کرده است. اهداکنندگان و واقفان این موزه علاقه‌مندانی از سراسر دنیا مانند عربستان، کانادا، انگلیس، فرانسه، پاکستان، کویت، هند، امارات، هند و... هستند. وقتی این افراد به اینجا می‌آیند با دیدن موزه ترغیب شده و گاهی خودشان پیشنهاد اهدای اشیا را به مجموعه می‌دهند. از طریق این اشخاص می‌توان مجموعه موزه آستان قدس رضوی را به سراسر دنیا معرفی کرد.
محرمانه‌های تاریخی
لابه‌لای این اقلام پستی نامه‌هایی به چشم می‌خورند که از سال‌های دور و نزدیکی به یادگار مانده‌اند. نگارنده هرکدامشان اشخاص مختلفی، از پادشاهان گرفته تا افراد معمولی شهرها و کشورهای مختلف دنیا هستند.
محتوای این نامه‌ها گاهی سانسور شده، گاهی مربوط به موضوعی محرمانه حکومتی بوده و گاهی هم فقط رساندن خبر از حال و احوال فردی بوده است. اما برخی از آن‌ها آن‌قدر ارزشمند هستند که می‌توان آن‌ها را به عنوان سند تاریخی در نظر گرفت. مثلاً نامه‌هایی که یزدی‌نژاد در مورد آن‌ها می‌گوید: اغلب نامه‌ها برای تحقیقات بیشتر به مرکز اسناد فرستاده می‌شوند اما تعدادی هم در موزه نگهداری می‌شوند. پاکتی مربوط به ۱۰۰ سال پیش داریم که از انگلیس به یکی از کشورهای شیخ‌نشین خلیج‌فارس ارسال شده و نام خلیج‌فارس (Persian gulf) روی آن نوشته شده که خود به عنوان یک سند تاریخی برای اثبات این نام معتبر است. بیش از ۵۰ نمونه مشابه این مورد داریم.
نظر شما