شاید شما هم مانند بسیاری از افراد دیگر واژه «هوش مصنوعی» را شنیده باشید، اما آیا از هوش مصنوعی و موضوع هوشمندسازی هم می‌توان در فعالیت‌ها و اقدامات نهاد و مجموعه‌ای مانند آستان قدس رضوی بهره برد؟ به همین بهانه به سراغ «دکتر قاسم صادقی بجستانی»، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع) رفتیم. وی دانش‌آموخته مقطع دکترای رشته مهندسی پزشکی (با گرایش بیوالکتریک) بوده و هم اکنون استادیار گروه مهندسی پزشکی این دانشگاه است. در ادامه، بخش‌هایی از گپ و گفت صمیمانه خبرنگار روزنامه قدس با وی را می‌خوانید.

هوش مصنوعی چیست و چه قابلیت‌هایی دارد؟

یکی از موارد تمایز انسان با ماشین و روبات درموضوع هوش و خلاقیت است و هوش موضوع و مقوله‌ای است که هیچ وقت «مصنوعی» نمی‌شود. یعنی اینکه به هوش نمی‌توان واژه مصنوعی را اطلاق و یا اضافه کرد. در واقع هوش، نشان‌دهنده امکان استدلال است و آیا هوش مصنوعی به تنهایی می‌تواند استدلال کند یا خیر؟ در یک تعریف ساده، هوش مصنوعی عبارت است از«... هنر ایجاد ماشین‌هایی که وظایفی انجام دهند که انجام آن‌ها توسط انسان نیاز به هوش دارد... ». هوش مصنوعی ازرشته‌ها و شاخه‌های علم رایانه (کامپیوتر) است. هوش مصنوعی از رایانه‌ها و ماشین‌ها و با تقلید از توانایی‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری ذهن انسان استفاده می‌کند.

بنابراین هوش مصنوعی یک مفهوم واحد نیست و مجموعه‌ای از فناوری‌ها را شامل می‌شود. این مجموعه می‌تواند بسیار گسترده باشد. برخی ازاین فناوری‌ها عبارتند از: «تحلیل روندهای تحقیقاتی»، «مصوّرسازی عملکرد تحقیقاتی»، «معیارهای علم‌سنجی» و... به طور خلاصه می‌توان گفت «افزایش کارآیی»، «کاهش خطاهای انسانی»، « تحلیل داده‌ها»، «دسترسی گسترده‌تر» و... از مزایا وقابلیت‌های هوش مصنوعی است.

اهمیت کاربردهوش مصنوعی در زندگی مردم چیست؟

هوش مصنوعی در زندگی روزمره مردم کاربردهای گسترده‌ای دارد. این فناوری با صرفه‌جویی در زمان، پول و انرژی، هزینه‌ها و... زندگی ما را ساده کرده است. برخی از موارد پرکاربرد هوش مصنوعی در دنیای امروز، «تحلیل کلان داده‌ها»است. به عنوان مثال ازاین قابلیت کاربرد هوش مصنوعی، می‌توان برای ارتقای خدمت‌رسانی به زائران حرم مطهر رضوی و با هدف خدمت‌رسانی دقیق‌تر، سریع‌تر، بهینه‌تر و با پیش‌بینی‌های لازم استفاده کرد. البته این موارد نیازمند مراحل رسیدن به یک خدمت‌رسانی هوشمندانه هستند یعنی: دیجیتالی شدن فرایندها، هوشمندسازی واستفاده از سیستم‌های هوشمند و درنهایت استفاده ازهوش مصنوعی.

چه ضرورت‌هایی برای استفاده از هوش مصنوعی درفعالیت‌های حرم مطهر امام هشتم(ع) وجود دارد؟

خدمت در آستان‌های مقدس و بقاع متبرکه علاوه بر رعایت جنبه قداست و معنویت آن باید از موارد دیگر مانند «سرعت عمل»، «دقت و صحت»، «بازدهی و راندمان بالا» و... هم برخوردار باشد. حضور میلیون‌ها زائر، مجاور و دلداده حضرت رضا(ع) در مناسبت‌های مختلف مذهبی، دینی و ایام ویژه و خاص، ایجاب می‌کند تا خدمات‌رسانی با شاخص‌های بیان شده به نحو شایسته انجام شود. ضمن اینکه صرفه‌جویی و کاهش زمان، کاهش هزینه‌های اجرایی، افزایش دقت و صحت عمل و قابلیت بازخورد مناسب، تولید داده و اطلاعات، استفاده در برنامه‌ریزی‌های آتی، کاهش نیروی انسانی مورد نیاز و... از مزایا و بلکه از واجبات استفاده از هوش مصنوعی دراین زمینه هاست.

با توجه به ضرورتی که گفتید، چه ظرفیت‌هایی در آستان قدس رضوی برای این کار وجود دارد؟

یکی از این ظرفیت‌ها، وجود «زیرساخت‌های علمی» لازم در این زمینه مانند دانشگاه بین‌المللی امام رضا(ع) به عنوان میزعلمی آستان قدس رضوی است که می‌تواند پل ارتباطی میان این آستان مقدس با سایر مراکز تحقیقاتی کشور برای انجام فرایندهای مرتبط باهوشمندسازی باشد.

وجود «خادمیاران علمی و فرهنگی» با تحصیلات و تخصص‌های گوناگون مرتبط همچنین استفاده از ظرفیت «نخبه وظیفه»؛ یعنی نخبگان علمی که در رشته‌های مختلف و بر اساس ضوابط می‌توانند با همکاری این دانشگاه در زمینه امور مرتبط با هوشمندسازی، دوران خدمت سربازی خود را در قالب طرح‌های مصوب انجام دهند، از جمله این ظرفیت هاست.

چه اقداماتی برای موضوع هوشمندسازی و استفاده از هوش مصنوعی در این نهاد مقدس تاکنون انجام شده است؟

در این زمینه ابتدا بر «فرهنگ‌سازی عمومی» به منظور درک و شناخت اهمیت هوش مصنوعی و هوشمندسازی در آستان قدس رضوی و برگزاری «دوره‌های ضمن خدمت» برای آشنایی کارشناسان، کارکنان و کاربران در آستان قدس با این مقوله توجه شده است.

گام بعدی، اجرای «طرح‌های آزمایشی و نمونه (پایلوت)» در راستای هوشمندسازی است. مانند: طرح‌های مرتبط با موضوع پدافند غیرعامل، طرح‌های مرتبط با خدمت‌رسانی به زائران (مانند پیش‌بینی تعداد زائر و مجاور حاضر در اماکن متبرکه در مناسبت‌های مختلف و... ). همین جا باید به برخی از کاربردهای مهم مربوط به هوشمندسازی و هوش مصنوعی در بارگاه مطهر امام رضا(ع) اشاره کنم، مواردی مانند: کمک به تسریع در پیداکردن افراد گمشده (کودکان، سالمندان و... ) در حرم مطهر رضوی، توزیع محتواهای مرتبط با نیروی انسانی، توزیع عادلانه خدمت و خدمات حرم مطهر میان زائران و مجاوران، هوشمندسازی ساختمان‌ها و ابنیه، توزیع هوشمند خدمات معاونت تبلیغات اسلامی حرم مطهر رضوی و...

از دیگر طرح‌های آزمایشی قابل اجرا در آستان قدس رضوی می‌توان به طرح‌هایی که در بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی در زمینه مباحث مربوط به مدیریت دانش و مدیریت فرایند در شرکت‌ها، مؤسسات و کارخانجات این بنیاد قابلیت اجرا دارد، اشاره کرد. همچنین طرح‌هایی در زمینه بذر و نهال برای جداسازی بذرهای مرغوب و قالب کشت از بذرهای معیوب با استفاده از پردازش تصویری و هوش مصنوعی و یاطرح‌های مربوط به ارزیابی‌های مدیریتی و شناختی مدیران بخش‌های مختلف در آستان قدس در مواردی همچون حل مسئله، تصمیم‌گیری، ریسک‌پذیری، تفکر انتقادی و... که همگی از جمله اقدامات مربوط در این زمینه به شمار ‌می‌روند.

با همت جمعی و درک صحیح از قابلیت هوش مصنوعی باید به این مرحله برسیم که استفاده از هوش مصنوعی در مجموعه‌های آستان قدس رضوی امروزه نه تنها لازم، بلکه واجب است و می‌تواند آستان قدس رضوی را در انجام بهتر و بیشتر اقدامات خود به ویژه در زمینه مفهوم خدمات‌رسانی به زائر وترویج مفهوم زیارت متعالی یاری کند. برای رسیدن به آستان هوشمند باید هوشمندانه و با درک ضروریات این کار، نسبت به هوش مصنوعی و قابلیت‌های آن برخورد کنیم.