در خانواده‌شان رسم بود؛ رسم بود وقتی ظلمت دنیا را می‌گرفت و روز روشن هم عین شب تار سیاه بود، وقتی گوش‌ها کر و چشم‌ها کور بود و همه صم بکم؛ سر در چاه کرده و با او گفت‌وگو کنند. گفت‌وگویی از جنس دیگر که اگر در خاطر مردم روزگار نبود، هنوز ستاره‌های شب و ریگ‌های بیابان به خاطرش داشتند و دلتنگش بودند. این است که گفت‌وگوی یکی دیگر از اولاد علی(ع) با پروردگار در روزگار تیره مدینه پس از حسین(ع) برایشان غریب نبود. گفت‌وگویی که اسمش دعا بود اما اصلش ترسیم چهره‌ای دیگر از اسلام بود. اسلام دعاگوی فرشته‌ها، اسلام قطره‌های باران، اسلام شکر نعمت پیامبر(ص)، اسلام امامت، اسلام مکارم اخلاق و... که همه در صحیفه‌ای به نام سجاد پسر حسین بن علی(ع) جمع شده بود. امامی که در ظاهر جز دعا سلاح دیگری نداشت اما برنده‌ترین سلاح را برای امتش تا عصر ظهور به یادگار گذاشت. اهل دعا اگر به دنبال اصل دعا و خیر مطلق باشند، حتماً روزگار خوشی را با صحیفه سجادیه گذرانده‌اند. کتابی که پس از قرآن و نهج‌البلاغه مهم‌ترین میراث مکتوب شیعه بوده و به گفته ابن شهرآشوب، جزو نخستین کتاب‌هایی است که پس از ظهور اسلام نوشته شده است. در ادامه می‌خواهیم گریزی بزنیم به این میراث حضرت زین‌العابدین(ع) و آنچه از امامت و ولایتش برایمان به یادگار گذاشته است.

جهاد با کلمه

نخستین بار متوکل بن هارون بلخی که از یاران و شاگردان امام صادق(ع) بود، متن صحیفه سجادیه را در دیدارش با یحیی بن زید از او گرفت و بعد هم موقع دیدار با امام صادق(ع)، آن نسخه را با نسخه امام محمدباقر(ع) مقایسه و متن صحیفه را روایت کرد، پس از او هم پسرش عمر یا عمیر، برای دیگران روایت کرد و سپس بقیه روایتش کردند. امام سجاد(ع) پس از حوادث کربلا از طرف حکومت اموی تحت نظر و کنترل بود. امام وقتی خانه‌نشین شود، وقتی درهای خانه‌اش به روی شیعیان بسته شود، دعا و مناجات را انتخاب می‌کند و اینجا دعا به اندازه درس و بحث و حتی جهاد مؤثر است. صحیفه سجادیه کامله 75 دعا و نیایش داشته که در نسخه متوکل 64 دعا موجود بوده و در مجموعه‌ای که ما می‌خوانیم 54 دعای آن وجود دارد.

هم نیایش هم آموزش

دعا رابطه عمیقی میان انسان و پروردگارش است و این ارتباط می‌تواند سبب تربیت و سازندگی روحی و اخلاقی انسان باشد. به نظر سید علیخان کبیر، از شارحان صحیفه، به دلیل کافی بودن دعاهای این کتاب برای حوائج دنیا و آخرت یا به دلیل اینکه این کتاب همه ویژگی‌های یک دعای کامل را دارد، به «صحیفه کامله» نام‌گذاری شده است.

در این اثر، حضرت زین‌العابدین(ع) موضوعاتی مثل خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و مباحث عالم غیب، فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، امامت، فضائل و رذائل اخلاقی، بزرگداشت اعیاد، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی، نعمت‌های مختلف خداوند، آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت را در صحیفه به صورت دعا و نیایش با پروردگار به تصویر کشیده است. امام سجاد(ع) در دعاهایش نخست حمد و ستایش خدا را بجا می‌آورد، سپس بر پیامبر(ص) و خاندانش درود می‌فرستد؛ به‌گونه‌ای که در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از تعبیر صلوات استفاده‌ نشده باشد. صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه مجموعه‌ای مشتمل بر بسیاری از علوم و معارف اسلامی است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا بیان شده است. به‌طور مثال، مسئله امامت در صحیفه سجادیه بیان شده است. معروف‌ترین دعای صحیفه، دعای مکارم‌الاخلاق است.

روایت‌ها و شرح‌ها

صحیفه سجادیه از نظر سندی، در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی می‌گوید: «صحیفه اولی که سند آن به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد... از متواترات و [قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی‌های آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند» همچنین محمد تقی مجلسی ادعا کرده او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد. صحیفه سجادیه از معدود کتاب‌های نوشته شده در قرن اول هجری است و از ابتدا در میان شیعیان رواج داشته است. شیخ مفید (م۴۱۳) در کتاب ارشاد خزاز قمی در کتاب کفایه‌الاثر و شیخ طوسی در دو کتاب فهرست و رجال خود و نجاشی در کتاب رجال به این اثر اشاره کرده‌اند. ابن‌شهر آشوب آن را مشهور به زبور آل‌محمد(ع) و انجیل اهل‌بیت(ع) خوانده است که حاکی از شهرت و مقبولیت کتاب است. علاوه بر این، شیخ در کتاب دعای خود مصباح‌المتهجد ـ که قدیمی‌ترین کتاب دعای موجود شیعه است ـ هشت دعا از ادعیه صحیفه را نقل کرده است.

بر این اثر شرح‌های بسیاری نوشته شده که مشهورترین آن‌ها ریاض السالکین نوشته سید علیخان شیرازی است. صحیفه به 13زبان ازجمله فارسی و انگلیسی ترجمه شده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه حدود ۵۰شرح بر صحیفه سجادیه نام برده است. برخی نیز این شروح را بیش از ۸۰مورد ذکر کرده و آن‌ها را نام برده‌اند.

مرحوم علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی در جلد پانزدهم از کتاب شریف امام‌شناسی به ارزش و اهمیت این اثر پرداخته است. ایشان در بخشی از آن درباره اهمیت صحیفه سجادیه می‌گوید: «این است نمونه‏ای از صحیفه کامله سجادیه که اولوا الالباب را غرق تحیر نموده و زیرکان عالم را به تفکر واداشته و حکیمان و اندیشمندان را به دنبال خود کشیده و عالمان ذی‌درایت را به قبول واداشته و عارفان روشن ضمیر را به خضوع و خشوع در برابر این مکتب به زانو درآورده است.

تا جایی که می‌بینیم: آن مرد جلیل و حکیم و متألّه و فقیه خبیر و شاعر مُفْلِق و ادیب قدرتمند و جامع جمیع کمالات حسنه: آیت ربانی مرحوم سید علیخان کبیر مدنی شیرازی- تغمّده الله برضوانه- چنان شرح عظیمی بر آن می‏نگارد که نیاز ارباب فضل و دانش را بدان صحیفه مبرهن می‏دارد و بدون آن شرح، گویی حق صحیفه ادا نشده و به عالم ادب و عرفان بروزی نداشته است و یا محققینی همچون ملّا محمد محسن فیض کاشانی بر آن تعلیقه دارد و شیخ بهاالدین عامِلی و سید محمدباقر داماد معروف به میرداماد شروح مُمَتّع و مفیدی بر آن نگاشته‏‌اند غیر از شروحی که اخیراً افرادی همچون آیت‌الله مدرسی چهاردهی و تعلیقه‏‌ای به نام آیت‌الله میرزا ابوالحسن شعرانی بر آن نوشته‌‏اند».

آزاده خلیلی