این را می‌توانید به واسطه تماشای عکس‌های سیاه و سفید به جامانده از روزگار قدیم ببینید. در این عکس‌ها حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان مرکز حیات شهر با بازارها و کاروانسراها و سراها احاطه شده است. اگر کمی در این عکس‌ها دقیق شوید، مردمان کوچه و خیابان را می‌بینید که هر کدام به کار و حرفه‌ای مشغول‌اند. کارهایی که بیشترشان اگر با حرم مطهر مرتبط نباشند حتماً به شکلی به صاحب این مرکز حیاتی و زائرانش متصل‌اند. مشاغلی که این روزها برخی هنوز پابرجا هستند و تنها شکل عوض کرده‌اند اما تعدادی هم به‌طور کلی از یاد رفته‌اند.

از مشاغل آیینی  تا تجارت و سیر و سفر

آن‌طور که در پژوهش‌ها آمده، مردمان مشهد در اوایل قرن گذشته هشت طبقه شغلی داشته‌اند. در آن دوران تنها 9/17درصد کل مردم مشهد شاغل بودند که بدون نگاه به کتب تاریخ هم می‌توان حدس زد بیشتر این شغل‌ها مرتبط با بازار و تجارت یا سفر و زائران بوده است. در بالای لیست طبقه‌بندی مشاغل قدیم مردم مشهد، شغل‌های مذهبی و آموزشی دیده می‌شود. حضور حرم مطهر امام رضا(ع) و همچنین مدارس متعدد علمیه دلیل این امر است. پس از این گروه، بیشترین فراوانی مختص مشاغل زیارتی و آیینی بوده است. به جز این‌ها در شهر پیشنماز، دعاگو و حافظ هم وجود داشته است. افراد فرهنگی و هنری نیز به واسطه این آستان در مشهد گرد هم آمده بودند و این‌ها دسته سوم مشاغل مشهدی‌ها را شامل می‌شده‌اند. پس از هنری‌ها یک گروه شغلی دیگر که همچنان مرتبط با زائران حرم مطهررضوی هستند در مشهد وجود داشته‌است. گروهی که از راه سرگرم کردن مسافران شهر و تهیه اسباب تفریح و تفرج زائران در شهر بودند. واضح است متصدیان اداره شهر، گروه بعدی این طبقه‌بندی باشند. مشهد یکی از شهرهای بزرگ و مورد توجه در دوره‌های مختلف تاریخی بوده و اداره و نگهداری شهر یکی از امور مهم به‌شمار می‌رفته، از این رو تعدادی از شاغلان به این امر مشغول بوده‌اند. به جز این، رجال و بزرگان در این شهر بسیار رفت‌وآمد می‌کردند و بزرگان و دانشمندانی در دوره‌های مختلف در این دیار زندگی کرده‌اند، از این رو طبقه ششم مشاغل مشهد شامل مشاغل تخصصی و علمی می‌شده است. تاجران و کاروانسرادارها و تأمین‌کنندگان اسباب سفر و رفت‌وآمد زائران دسته دیگر مشاغل شهر بوده‌اند و همان‌طور که گفته شد، برخی مشاغل روستایی در طبقه آخر مشاغل شهر مشهد قرار دارند. با این وصف عجیب نیست در میان مشاغل پرتکرار مشهد بقال، خباز، طلبه و زارع باشند.

سهم زنان از مشاغل مذهبی

با وجود این، به گفته کارشناسان برای شناسایی مشاغل قدیمی مشهد و احوال مردمانش نباید به گونه دیگر شهرها برخورد کرد. چون برخی شغل‌ها مانند کشاورز و شعرباف در همه شهرها می‌توانستند وجود داشته باشند اما آنچه به مشاغل مشهد قدیم رنگ و بوی دیگری داده، همان‌طور که آمد، بارگاه ملکوتی علی بن موسی‌الرضا(ع) است. دسته‌ای از مشاغل ارتباط مستقیم با حرم مطهر داشته‌اند که از متولی آستان تا خدمه را شامل می‌شده است. نایب‌الزیاره و زیارت‌نامه‌خوان نیز از مشاغلی است که دوره‌ای جزو تشکیلات آستان بوده است. آنچه در میان این مشاغل قابل توجه است، حضور زنان در این کسوت‌هاست. به‌طور مثال یکی از قدیمی‌ترین اسناد مرتبط با مشاغل زنان، حکایت از آن دارد که در سال۱۰۲۶ قمری، یعنی ۴۱۵ سال پیش، در تشکیلات حرم مطهر به «آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان» حقوق و مواجب پرداخت شده است. در این سند آمده است: «... قاضی سلطان الحسینی المتولی مبلغ یک تومان رایج خراسان و مقدار ۵ خروار غله مناصفه که حسب‌الحکم جهان‌مطاع عالم‌مطیع از سرکار فیض‌آثار در وجه عصمت‌پناه، عفت‌دستگاه، آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان مقرر است...». وجود چنین اسنادی حاکی از آن است تعدادی از زنان مشهد که اغلب از خاندان‌های برجسته و مهم آن ایام بودند درمشاغل مذهبی نیز سهیم بوده‌اند.

مژده خوش چاووش‌خوان‌ها

پس از زیارت‌نامه‌خوان‌ها می‌توان به چاووش‌خوان‌ها اشاره کرد که ارتباط مستقیم با زیارت و زائر داشته‌ و از شغل‌های خاص در مشهد بوده‌اند. در فرهنگ دینی در گذشته رسم بود بنا به مراسم سنتی، هنگام رفتن اشخاص از شهرها و روستاها به زیارت نجف، کربلا، خراسان یا سفر حج، اشخاصی به نام «چاووش‌خوان» اشعاری را با لحنی سوزناک و خاص می‌خواندند. این کار هم هنگام بدرقه زائر، هم وقت استقبال به صورت تک‌خوانی یا همخوانی انجام می‌شده است. محتوای اشعار هم اغلب سلام و صلوات بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) او یا فراخوانی به پیوستن به کاروان زیارت بوده است. در برخی‌ موارد چاووش‌خوان‌، هنگامی‌ که‌ شهر زیارتی‌ و نمای‌ حرم مطهر از دور پدیدار می‌شد، مثلاً کاروان به تپه سلام‌ در نزدیکی ‌ مشهد می‌رسید، هدیه‌ای‌ به‌ نام‌ «گنبدنما» از زائران‌ دریافت‌ می‌کرد. چاووشانِ همراه‌ کاروان‌ هنگام‌ بازگشت‌، چند منزل‌ جلوتر حرکت‌ می‌کردند تا بازگشت‌ زائران‌ را به‌ خانواده آنان‌ خبر دهند و مژدگانی‌ بگیرند. هر زائر به‌ تناسب‌ وضع‌ مالی‌ و مقام‌ اجتماعی‌ خود، در ازای‌ این‌ خدمات‌ مبلغی‌ به‌ چاووشان‌ می‌پرداخت‌. به‌ گزارش‌ اوبن‌، در دوره قاجار، ثروتمندان‌ بین‌ 15 تا 20 تومان‌ و گاه‌ بیشتر حق‌الزحمه‌ و انعام‌ می‌دادند، ولی‌ دستمزدی‌ که‌ افراد کم‌بضاعت‌ می‌پرداختند، از چند قران‌ تجاوز نمی‌کرد.

از سوغات تا سیاحت

مشهد شهری مذهبی و تجاری بوده و سوغات زائر نقش مهمی در تأمین معاش مردم داشته است. به‌طور مثال می‌دانیم در میان سوغات مورد توجه زائران، لباس آخرت جایگاهی خاص دارد. بسیاری از زائران به قصد تبرک، لباس آخرت خود را از مشهد تهیه می‌کنند. این سوغات در گذشته نیز میان زائران رواج داشته و به همین خاطر شغل نوشتن دعا با خط خوش روی کفن بسیار در مشهد وجود داشته که به کفن‌نویس شناخته می‌شده‌اند. همچنین کاروانسرا و دالان دار فراوان در این شهر وجود داشتند. از آنجایی که در گذشته مردم از مسافت های دور به مشهد می آمدند و معمولاً به قصد 10روز اینجا می ماندند، شغل هایی هم برای سرگرم کردن زائران بودند. مثلاً لوطی و معرکه گیر در مقایسه با شهرهای دیگر بیشتر بوده است. از میان این مشاغل می‌توان به درشکه‌چی اشاره کرد. این شغل که هنوز هم می‌توان آن را به تعداد کم در مکان‌های تفریحی مشهد مشاهده کرد، یکی از مشاغلی است که در مشهد دوره قدیم رواج داشته است. آن‌طور که آمده، هر چند در ابتدا درشکه در شهر به عنوان یک وسیله نقیله کاربرد داشت اما کم‌کم به یک وسیله گردشی و تفریحی تبدیل شد. تا سال 1370 درشکه‌ها در مسیرهای وکیل‌آباد، پارک ملت و ملک‌آباد و خیابان کوهسنگی به ارائه خدمات تفریحی برای زائران می‌پرداختند.

آزاده خلیلی