اصولاً اهتمام به رعایت تشریفات در انجام امور مربوط به اداره و نگهداری بارگاه منور امام رضا(ع)، نوعی عرض ارادت و اعتراف به جایگاه الهی آن امام همام از سوی حکام و بزرگانی بوده که خود را ارادتمند و وابسته به عنایت‌های سلطان سریر ارتضاء – علیه آلاف التحیه و الثناء – می‌دانستند. اینکه برخی این اقدام‌ها را از سر عوام‌فریبی می‌دانند، یکسره مورد تأیید نیست؛ چراکه در دوره‌هایی مانند عهد تیموری اصولاً هنوز مذهب شیعه اثنی‌عشری از نظر حاکمیت و جمعیت، اکثریت و رسمیت نیافته ‌بود که حاکمان برای جلب قلوب مردم، به تشریفات و تکریم بارگاه منور رضوی محتاج باشند یا مانند برهه‌هایی از عهد صفوی برای تحکیم پایه‌های قدرت خود به این اقدام‌ها نیاز پیدا کنند؛ هر چند که در طول تاریخ، ارادت به حضرت ثامن‌الحجج(ع) و بارگاه منور آن امام، ارتباطی به مذهب افراد نداشته و ندارد و نور این مضجع شریف، قلب‌های همه مسلمانان و گاه حتی غیرمسلمانان را به سوی خویش فرامی‌خواند. از سوی دیگر، بخشی از این تشریفات برخاسته از ارادت خالصانه و عشق الهی دوستداران خاندان رسالت بوده و هست و آنان که از نظر وسعت رزق و ثروت، جایگاه ممتازتری داشته‌اند، این ‌گونه ارادتمندی خود را به ساحت قدسی حضرت ثامن‌الحجج(ع) نشان می‌دادند؛ ارادتمندانی که جغرافیای سکونت آن‌ها محصور در مرزهای ایران نبوده و نیست و هنگامی که نام و عنوان آن‌ها جست‌وجو می‌کنیم، به مناطقی در پنج قاره برمی‌خوریم. در این نوشتار برآنیم تا به بهانه ارائه سندی نادیده، به بررسی مختصر یکی از این تشریفات کُهن بپردازیم.

سابقه استفاده از پر طاووس در حرم منور رضوی

سیدحمیدرضا برقعی، شاعر آیینی معاصر شعری زیبا در مدح بارگاه منور رضوی دارد که در بیتی از آن چنین می‌سراید: «آنجا که خادمینش از روی زائرینش / گرد سفر بگیرند با بال ناز طاووس»؛ لطافت و باریک‌بینی شاعر در این فراز، خواننده را به یاد یکی از قدیمی‌ترین تشریفات حرم مطهر رضوی می‌اندازد؛ استفاده از «پر طاووس» برای غبارروبی بارگاه منور رضوی. به نظر می‌رسد استفاده از پر طاووس به عنوان کالایی تشریفاتی و بسیار گرانقیمت برای غبارروبی در حرم رضوی و اختصاصاً روضه منوره و ضریح مطهر امام رضا(ع) سابقه‌ای طولانی داشته ‌باشد، هر چند که اسناد آن قدیمی‌تر از دوره صفویه نیست. از آنجا که محل زندگی طاووس سرزمین هند بوده و هست، واقفان یا نذرکنندگان عموماً شیعیانی از اهالی هندوستان بوده‌اند. البته در میان افرادی که چنین کالای نفیسی را به حرم مطهر رضوی تقدیم می‌کردند، بزرگانی از دیگر سرزمین‌ها و از جمله ایران هم حضور داشتند، اما طبعاً مبدأ تهیه این کالا، هندوستان بود. در مجموعه سندهای موجود در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی، سندی از سال 1111ق / 1078ش (دوره سلطنت شاه‌ سلطان‌ حسین صفوی) وجود دارد که در آن به تهیه جارویی از «پر طاووس» برای غبارروبی از صندوق مرقد مطهر رضوی اشاره شده‌. این سند احتمالاً قدیمی‌ترین سندی است که در آن به استفاده از پر طاووس برای غبارروبی اشاره می‌شود. نظیر چنین سندی، از سال 1118ق / 1085ش نیز در دست است که به غبارروبی ضریح مطهر امام رضا(ع) با جاروی «پر طاووس» اشاره می‌کند. ظاهراً در دوره افشاریه استفاده از این وسیله برای غبارروبی گسترش زیادی یافت؛ چرا که اسناد معتنابهی درباره این کاربری و هزینه‌های نگهداری و تزئین چنین جاروهایی در اسناد عصر افشاریه به چشم می‌خورد. این رویه، یعنی استفاده از پر طاووس در دوره قاجار هم تداوم یافت و البته هنرِ بستنِ جارو با پر طاووس و تزئین آن با مروارید و سنگ‌های قیمتی، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. جاروی وقفی مادرِ حسن‌خان سالار که مدتی در اواخر دوره محمدشاه و اوایل دوره ناصرالدین‌شاه قاجار حکومت مشهد را تصاحب کرده‌ بود، یکی از نمونه‌های عالی چنین نذوراتی است که افزون بر زیبایی خیره‌کننده پرهای طاووس، به دلیل مرواریددوزی و تزئینات بسیار زیبایش حائز اهمیت است. این جارو که بیش از یک متر طول دارد، امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

پیشکشی سیدباقرحسین دَکَنی

تهیه پرطاووس برای بستن جاروی غبارروبی روضه منوره و ضریح مطهر در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی با موانعی روبه‌رو شد. به دلایلی که فعلاً اطلاعی از آن نداریم، صادرات پر طاووس از کشور هندوستان – که در آن زمان هنوز مستعمره انگلیس به حساب می‌آمد – ممنوع یا به شدت محدود شده ‌بود و به خاطر سختگیری گمرک این کشور، وارد کردن این کالا به ایران دردسرها و مشکلات بسیاری داشت. این مسئله در ابتدای دهه 1310 خورشیدی به شکلی جدی‌تر خود را نشان داد، آن ‌گونه که حتی شهروندان شیعه اهل هندوستان هم نمی‌توانستند نذورات و پیشکشی‌های خود را به راحتی وارد ایران کنند. با این حال، معنای این محدودیت، توقف عرض ارادت شیعیان هندی نبود. در این زمینه سندی بسیار جالب در دست داریم که مربوط به سال 1312ش و تلاش سیدباقر حسین از شیعیان هندی مقیم «حیدرآباد دکن» برای وارد کردن جارویی از پر طاووس برای استفاده در غبارروبی از ضریح مطهر امام رضا(ع) است. شهر حیدرآباد که امروزه مرکز ایالت «آندار پرادش» واقع در مرکز و جنوب شبه‌قاره هند است، از مناطق شیعه‌نشین بسیار قدیمی این سرزمین محسوب می‌شود که دودمان شیعی‌ مذهب قطب‌شاهیان، بنیان‌گذار آن بوده و با فرمانروایان صفوی روابط بسیار حسنه‌ای داشته‌اند. اهالی این منطقه از قدیم‌الایام ارادتی بسیار ویژه به حضرت ثامن‌الحجج(ع) داشته و دارند و به همین دلیل نذورات، پیشکشی‌ها و موقوفات ارزشمندی از اهالی این خطه در شهر مشهد و حرم مطهر رضوی وجود دارد که شاید معروف‌ترین آن‌ها، مدرسه «خیرات‌خان» در «بست پایین ‌خیابان» باشد که بانی آن، طبق گزارش مرحوم استاد عزیزالله عطاردی در کتاب «فرهنگ خراسان»، از رجال درباره قطب‌شاهیان دکن بود و قبرش در این منطقه و بالای کوه «کولکنده» هنوز باقی است. بگذریم؛ سندی که از آن نام بردیم و امروز با مساعدت کارشناسان بزرگوار مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی یکی از صفحات آن را منتشر می‌کنیم، شامل 16 برگ از مکاتبات پیاپی میان آستان ‌قدس رضوی و گمرک زاهدان برای دریافت اجازه ورود جاروی پر طاووس به ایران و ارسال آن به مشهد است.

مسئولیت این انتقال با شرکت حمل مرسولات پستی آن زمان در زاهدان موسوم به «Khilanda Ram & Bros.» بود که ظاهراً تابعیتی هندی – انگلیسی داشت. مدیر شرکت پستی ضمن نامه‌ای به زبان فارسی، چرایی تأخیر در ارسال محموله جاروی پرطاووس، پیشکشی «سید باقر حسین دکنی» را این ‌گونه برای تولیت وقت آستان ‌قدس رضوی توضیح می‌دهد: «محترماً خاطر مبارک را مستحضر می‌دارد موضوع ورود پر طاووس گمرکات زاهدان برای تعیین تکلیف و اجازه ورود از اداره گمرکات کل مرکزی دستور داده‌اند که ضمن کلی پُستال (واژه‌ای فرانسوی و به معنای بسته یا امانت پستی) می‌توانید به زاهدان وارد نموده مستقیماً بگمرکات ایالتی خراسان ارسال در آنجا امر بدریافت فرمایند. در خاتمه خروج پر طاووس از هندوستان با کلی پستال ممنوع است. مجدداً بکندی (مقام اداره پست) شرحی نوشته‌ام چنانچه اداره پست‌خانه مانع نشود کلی پست نموده ارسال دارند. منتظر جواب کندی می‌باشد. احترامات فائقه را تقدیم می‌دارد».

جواد نوائیان رودسری