اگرچه امیر علیشیر در هرات دفن شد؛ اما ظاهراً در چهار مکان برای خود مقبره ساخته بوده که یکی از آن‌ها در مشهد بوده و می‌توان این گمان را داشت که گنبد امیر علیشیر همان باشد. منشی قمی، مورخ دوره صفوی در دو کتاب خویش از بنایی به نام «گنبد امیر علیشیر» در حرم مطهر رضوی نام می‌برد. در اسناد اداری آستان قدس در دوره صفویه و افشاریه نیز این نام وجود دارد. اما امروزه در حرم مطهر رضوی جایی به این نام نیست.

گنبدی که ناپدید شد

گفته می‌شود این گنبد روی رواقی به همین نام قرار داشت. مشهور است که زیر آن، سقاخانه‌ای ساخته و سنگابی را برای استفاده زائران قرار داده بودند. این سنگاب را سقاها پر می‌کردند. اما بعدها، یعنی زمانی که به دستور شاه‌عباس یکم، صحن عتیق را توسعه دادند و به چهار برابر اندازه اولیه رساندند، فضای زیر گنبد امیرعلیشیر نوایی، کاربری اولیه خود را از دست داد و به‌تدریج، ابتدا به محل استراحت خدام، مدتی بعد به کشیک‌خانه و در اوایل دوره قاجار، به کتابخانه تبدیل شد؛ کتابخانه‌ای که به‌دلیل مجاورت با ایوان طلا به «کتابخانه ایوان طلا» مشهور بود. در زمان تولیت محمدمیرزا سیف‌الدوله یعنی حدود سال ۱۲۵۲خورشیدی (عهد ناصرالدین‌شاه قاجار) کتابخانه به دو قسمت تقسیم شد؛ به غیر از قرآن‌های خطی و نفیس، بقیه کتاب‌ها را به محلی در طبقه فوقانی کشیک‌خانه خدام، واقع در قسمت غربی مدرسه علی‌نقی‌میرزا (پایین پای مبارک) انتقال دادند و نامش را گذاشتند «کتابخانه جدید». اما با وجود این نقل‌وانتقال، از ارزش و جایگاه قبلی کتابخانه در گنبد امیرعلیشیر نوایی کم نشد، بلکه فضای ایجاد شده آن را به اسناد دیوانی و مهم آستان‌ قدس رضوی اختصاص دادند و از این نظر، بایگانی خوب و قابل استفاده‌ای به‌وجود آمد. ناصرالدین ‌شاه در سفر دوم خود به مشهد، از هر دو کتابخانه دیدن کرده و درباره آن‌ها نوشته است: «رفتیم به کشیک‌خانه حضرت. از بناهای علی‌نقی‌میرزای رکن‌الدوله مرحوم است و از آنجا به کتابخانه حضرت رفتیم که حاجی‌سیف‌الدوله مرحوم در اوقات متولی‌باشی‌گری خود ساخته است. کتابخانه خوبی است. پله زیادی می‌خورد. رفتیم بالا، کتابخانه را تماشا کردیم. از این کتابخانه پایین آمده، به کتابخانه اول رفتیم. باز از پله‌های زیادی بالا رفته، در اینجا قرآن بایسنقر دیده شد. قدری تماشا کرده، پایین آمدیم». اگر این نقل درست باشد، بنابراین فضای زیر این گنبد، روزگاری محل نگهداری قرآن مشهور بایسنقری بوده‌ که امروز در موزه قرآن حرم مطهر رضوی نگهداری می‌شود. درباره اینکه چه بلایی بر سر گنبد امیرعلیشیر نوایی آمد، اطلاعات دقیقی نداریم. همین‌قدر می‌دانیم که این بنا در عکس‌های دهه 1330خورشیدی به بعد، ناپدید شد.

اقدامات امیرعلیشیر در حرم مطهر رضوی

در تحقیقی که کارشناسان مرکز اسناد و کتابخانه‌های آستان قدس رضوی انجام داده‌اند، با توجه به اقدامات امیرعلیشیر نوایی، وزیر دوره تیموری در حرم مطهر رضوی و اخبار و گزارش‌های منابع و اطلاعات اسناد تاریخی در این باره، تلاش کردند مکان و کاربری گنبد یاد  شده را بررسی کرده و در این باره نظریاتی ارائه دهند. همان‌طور که شرحش آمد، در حرم مطهر رضوی بناهای متعددی به نام امیر علیشیر نوایی منسوب است. این بناها ایوان، صفه و صحن اولیه حرم مطهر، دارالحفاظ و غُلُورخانه است. از این میان، به غیر از غلورخانه، مکان بقیه بناها اکنون مشخص است. ایوان و صفه امیرعلیشیر همان است که امروز به نام ایوان طلای نادری در جنوب صحن انقلاب قرار گرفته و صحن نیز همان صحن عتیق یا صحن کهنه (صحن انقلاب کنونی) است که ابتدا توسط امیرعلیشیر نوایی ساخته و سپس توسط شاه عباس توسعه پیدا کرده است.

گنبدی که برای آرامگاه ساخته شد

آنچه در این میان نامعلوم است، نسبت ساخت این گنبد با امیرعلیشیر است. در هیچ منبعی مشخصاً به ساخت بنایی موسوم به گنبد امیرعلیشیر و نسبتش به این وزیر تیموری اشاره نشده است. به‌خصوص که خواندمیر در مکارم الاخلاق - کتابی که اختصاصاً به زندگی و کارهای علیشیر نوایی پرداخته- مشخصاً اقدامات وی در حرم مطهر رضوی را جداگانه نام برده و گنبد امیرعلیشیر در میان آن‌ها نیست. گرچه امیرعلیشیر در هرات دفن شد، اما ظاهراً در چهار مکان برای خود مقبره ساخته بوده که یکی از آن‌ها در مشهد بوده و می‏توان این گمان را داشت که گنبد امیرعلیشیر، همان باشد؛ به‌خصوص اینکه بنای ساخته شده در مشهد «در حوالی روضه مقدسه رضویه» نشانی داده شده و این احتمال را تقویت می‏کند.

گنبدی بر مقبره بزرگان

با وجود این، منشی قمی (متولد 953 ق) در دو کتاب خویش از بنایی به نام «گنبد امیر علیشیر» در حرم مطهر رضوی نام می‏برد. در اسناد اداری آستان قدس در دوره صفویه و افشاریه نیز این نام وجود دارد. اما امروزه در حرم مطهر رضوی جایی به این نام نیست. منشی قمی در گلستان هنر که درباره هنرمندان عصر تیموری و صفوی و احوال و آثار آن‌هاست، هنگام شرح زندگانی سلطان‏علی مشهدی (متوفی 926 ق) خوشنویس بزرگ سده نهم و دهم قمری، جای مقبره او را چنین مشخص می‏کند: «و وفاتش در تاریخ دهم شهر ربیع‏الاول سنه ست و عشرین و تسعمائه... قبرش در محاذی مابین پایین پای مبارک حضرت امام همام ثامن ضامن مفترض الطاعه واجب العصمه صلوات الله و سلامه علیه از بیرون متصل به گنبد امیر علیشیر و مدرسه شاهرخی نزدیک به پنجره فولادی مدت عمرش هشتاد و پنج سال». همچنین او نزدیک به این عبارت را در خلاصة‏التواریخ نیز آورده که البته در یکی از نسخه‏های بدل متن، عبارت کمی متفاوت ذکر شده: «قبرش در محاذی پایین‏پای مبارک حضرت امام همام [...] متصل به گنبد میرعلیشیر در صحن پایین‏پا نزدیک به پنجره فولادی و عمارت مدرسه شاهرخی» که عبارت «صحن» را اضافه دارد. او در کتاب دیگرش خلاصة‏التواریخ مقبره شاه محمود زرین‏قلم نیشابوری را در کنار قبر سلطان‏علی مشهدی «در پایین‏پای حضرت علیه‏ السلام نزدیک پنجرۀ گنبد میرعلیشیر» ذکر می‏کند. در جای دیگر از همین کتاب اشاره دارد که محمدخان تکلو شرف‏الدین اغلی از رجال دوره صفوی در سال 964 ق درگذشت و در مقبره‏ای که خود پیش‌تر در «گنبد میرعلیشیر» ترتیب داده بود، دفن شد.

 از مقبره تا کتابخانه

از متون تاریخی چیزی بیش ازآنچه گذشت، برنمی‌آید. اما در اسناد آستان قدس رضوی از این گنبد خبرهای مهمی وجود دارد. قدیمی‌ترین این اسناد مربوط به دوره صفوی و 1021 قمری و آخرین آن‌ها مربوط به 1161 قمری (سال پس از قتل نادرشاه) است و پس از آن نشانی از این گنبد نه در اسناد و نه در منابع مکتوب دیده نمی‌شود. این اسناد اطلاعاتی درباره گنبد امیرعلیشیر به دست می‌دهند، اما همچنان درباره مکان گنبد روشنگری خاصی ندارند. نخستین مدرکی که از این مکان در اختیار است، اسناد پرداخت حق‌الارض بابت دفن اموات است که از سال 1021 قمری شروع می‌شود.اسناد دیگری از تاریخ‌های مختلف مانند سال‌های 1067 و 1102 قمری نیز وجود دارد که مربوط به همین موضوع است و نشان می‌دهد دفن در این مکان امری رایج بوده و بابت آن مبالغ مختلفی، حداکثر تا یک تومان، دریافت می‌شده است. برخی دیگر از اسناد مربوط به تعمیرات در این مکان است. در اسناد سال 1077 ق فقره‌ای مربوط به تعمیرات جزئی گنبد وجود دارد. موضوع این سند، پرداخت هزینه اجرت کارگر و غیره برای خاک‌کشی گنبد امیرعلیشیر است که 6هزار دینار بوده است. نیز شماری از اسناد سال 1090 ق (6 سال پس از زلزله سال 1084 قمری) مربوط به هزینه‌های ساختن کتابخانه واقع در گنبد امیرعلیشیر، تعمیر و نقاشی گنبد، همچنین تعمیر در مرصع گنبد و دوخت پرده برای آن در حدود پنج سال بعد است.

عاقبت گنبد امیرعلیشیر

کارشناسان براساس آنچه در اسناد آمده درباره اندازه و شکل این بنا توضیحاتی داده‌اند. بیشتر اسناد موجود مربوط به این مکان به هزینه‌های روشنایی مربوط می‌شود؛ که آخرین آن به سال 1161 قمری مربوط است و از روی آن‌ها می‌توان استنباط کرد که گنبد امیرعلیشیر اتاق کوچکی بوده است، نه یک تالار بزرگ و شاید به همین دلیل در ساخت‌وسازها و تعمیرات دوره افشاریه و قاجاریه تغییر شکل داده، یا نام دیگری یافته است. هزینه‌های روشنایی برای خرید شمع، موم و پیه گداخته به منظور برقراری روشنایی اماکن داخل حرم مطهر، ازجمله گنبد امیرعلیشیر است. می‌توان نتیجه گرفت گنبد امیرعلیشیر احتمالاً از بناهای خود امیر تیموری است که در محدوده پایین پای حضرت و شرق حرم مطهر قرار داشته است. از این بنای کوچک در دوره صفوی به عنوان کتابخانه استفاده می‌شده، همچنین مطابق با روال رایج در آستانه آن زمان، دفن اموات نیز در آن انجام می‌شده است. این بنا تا ابتدای دوره قاجار به همین نام مشهور بوده؛ اما از آن زمان به دلیل ساخت‌وسازهای دیگر و گسترش بناهای اطراف بقعه مطهر، تغییر شکل یا نام داده و نشانی آن از میان رفته است.

در نگارش این مطلب از مقاله درباره گنبد امیرعلی شیر نوایی در حرم مطهر رضوی به قلم اعظم نظرکرده و بهزاد نعمتی بهره گرفته شده است

آزاده خلیلی