آن روزها خیلی دوست داشتم وارد یکی از این اتاق‌ها شوم و حس و حالش را درک کنم، اما تا سال‌ها این امکان میسر نشد. بعدها فهمیدم به این اتاق‌ها، حُجره می‌گویند؛ نامی که تا پیش از آن فکر می‌کردم تنها برای اتاق طلاب در مدارس علمیه کاربرد دارد. بگذریم، سال‌ها گذشت، وقتی موفق شدم درون حجره‌ها را ببینم، این مکان‌ها به فعالیت‌های خدماتی و اداری آستان قدس رضوی اختصاص داشت و گمانم این بود که از همان ابتدا، یعنی زمانی که ساخته شده‌اند همین کاربری را داشته‌اند، اما خیلی زود فهمیدم این حجره‌ها که برخی از آن‌ها ۵۰۰-۴۰۰ سال

قدمت دارند، در طول تاریخ دائم کاربری عوض کرده‌اند و به مناسبت‌های گوناگون، محل فعالیت‌های مختلف و متنوعی شدند. امروز می‌خواهم برایتان از تاریخ حجره‌های حرم بگویم، یعنی همان اتاق‌هایی که دور تا دور صحن کهنه و نو ساخته شده و هر کدام، دری دارد و قفل و تشکیلاتی. بنابراین در صفحه نخست رواق امروز، مرا همراهی کنید.

نخستین حجره‌ها، نخستین کاربری‌ها

زمان ساخت نخستین حجره در حرم رضوی، احتمالاً مربوط به دوره تیموری است، یعنی زمانی که با همت امیر علیشیر نوائی، وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا، مقابل ایوان طلای امروزی، صحنی نسبتاً کوچک ساخته شد که یک چهارم صحن عتیق (انقلاب) امروز وسعت داشت، بعدها همین صحن بزرگ‌تر شد و در دوره شاه‌عباس یکم به چهار برابر اندازه اولیه رسید و البته تعداد حجره‌های آن هم افزایش یافت و در دو طبقه طراحی شد. صحن نو (آزادی) اما از همان اول طراحی، ۵۵ حجره خودش را در دو طبقه داشت که با نیم‌نگاه معمار به طراحی صحن عتیق ساخته شده ‌بود. درباره نخستین کاربری‌های این حجره‌ها، گزارش‌های مختلفی وجود دارد، اما قدیمی‌ترین گزارش و سند مربوط می‌شود به سال ۱۰۱۴ق. که در آن به مکتبخانه صحن عتیق اشاره شده ‌است. به احتمال زیاد این مکتبخانه در یکی از حجره‌های صحن عتیق مستقر بود. جالب است بدانید بعدها یکی از کاربری‌های حجره در صحن نو هم، برپایی مکتبخانه برای اطفال بوده‌ است. در وقف‌نامه‌ای متعلق به دوره قاجار، به مکتبخانه اطفال یتیم در حجره‌های صحن عتیق و نو اشاره می‌شود. این گزارش‌ها نشان می‌دهد نخستین کاربرد این حجره‌ها برای امور فرهنگی و آموزشی بوده ‌است. مرحوم عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ آستان‌قدس رضوی» می‌نویسد بیشترین کاربرد حجره‌های حرم، دست‌کم در دوره قاجار، اقامت موقت زائران و مسافران در آن‌ها بوده‌ است؛ موقت از آن جهت که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، درهای حرم مطهر شب‌ها بسته بود و خادمان موظف بودند تمام حجره‌های حرم را بازدید و در آن‌ها را قفل کنند، اما در برخی ایام خاص که حرم به صورت شبانه‌روزی باز بود یا در مواقعی که فرد خاصی میهمان آستان می‌شد و درخواست بیتوته شبانه در حرم داشت، امکان اقامت شبانه برای برخی افراد فراهم می‌شد.

کاربری‌ها تغییر می‌کند

با آغاز نیمه دوم عصر قاجار، کاربری حجره‌ها شروع به تغییر کرد. برخی حجره‌ها تبدیل به مغازه و دکان محل کسب شد. مثلاً یکی دو کتاب‌فروشی در داخل صحن عتیق قرار داشت که حتی آگهی فروش کتاب توسط آن‌ها در روزنامه‌های دوره مشروطه شهر مشهد چاپ می‌شد. تعدادی از حجره‌ها در قالب مغازه صحافی، ساعت‌سازی و دیگر مشاغل به افراد مختلف اجاره داده می‌شد، حتی گاهی برخی کاسبان و تاجران برای ایمن ماندن اموالشان، حجره‌ای را در حرم اجاره و آن را تبدیل به انبار می‌کردند. در حجره‌های طبقات بالا، معمولاً اهل علم یا طلاب سکونت داشتند و حتی گاه این حجره‌ها به زاویه‌ای برای زهد و عبادت تبدیل می‌شد، چنان‌که مشهور است مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی، عارف نامدار معاصر پس از بازگشت از سفر عتبات و شیراز، در یکی از حجره‌های صحن عتیق به عبادت و تهذیب نفس مشغول شد. پزشکان و اطبای قدیمی نیز از جمله افرادی بودند که در این حجره‌ها حضور داشتند و به کار می‌پرداختند.

کاربری‌های عجیب

اما در میان همه این کاربری‌ها، کاربرد حجره به عنوان مکان دفن، نسبتاً عجیب به نظر می‌رسد. با توجه به اینکه از دیرباز در سرداب و زیرزمین صحن‌ها، دفن اموات مرسوم بود، استفاده از حجره‌ها، کمی نامتعارف است. گویا در دوران تولیت مرتضی‌قلی‌خان طباطبایی، بین سال‌های ۱۳۲۴تا ۱۳۲۹ ق. وی تصمیم گرفت کاربری حجره‌های دو صحن را تغییر دهد و از حجم حضور کسبه در آن‌ها بکاهد. به همین دلیل، دست به تعمیر حجره‌ها زد و برای نخستین بار، برخی از آن‌ها به دفن اموات اختصاص یافت. این حجره‌ها در اختیار افراد سرشناس قرار می‌گرفت، برخی از این آرامگاه‌ها هنوز هم وجود دارند و می‌شود آن‌ها را در حجره‌های صحن نو، مشاهده کرد. در دوره‌های بعد و با گسترش تشکیلات سازمانی آستان و البته نیاز به فضای اداری و خدماتی گسترده، کاربری حجره‌های دو صحن و البته صحن‌های جدیدی که عموماً پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شد، به خدماتی و اداری تغییر پیدا کرد. امروزه در صحن عتیق و نو، به استثنای چند حجره محدود، بقیه حجره‌ها به دفتر بخش‌های مختلف خدماتی و اداری آستان‌قدس رضوی تبدیل شده‌اند و برخی از آن‌ها به استراحت گروهی از خدام اختصاص دارد. تعدادی از حجره‌ها نیز پس از برداشتن دیوار میان آن‌ها، یکی شده‌اند و کاربری‌شان تغییر اساسی کرده ‌است.