مرکزیت امروزۀ ایران در جهان تشیع، ثمرۀ مجاهدت‌های اندیشمندان شیعی در طول تاریخ این مرز و بوم است. از زمان سقوط ساسانیان و ورود اسلام به ایران در قرن هفتم میلادی، بیشتر ایرانیان پیرو اهل سنت و بر مذهب حنفی و شافعی بوده‌اند.

تا پیش از حملۀ مغولان، شیعیان در اکثر حکومت ها کم و بیش تحت فشار قرار داشته اند. این فشار از سویی بر عموم مردم و از سوی دیگر بر عالمان و دانشمندان وارد می‌شده است. تقریباً همۀ مدارس دینی تحت سلطۀ اهل سنت بوده و طالبان علم از نقاط مختلف جهان اسلام برای تحصیل علوم دینی به این مدارس وارد می شدند اما شیعیان از چنین امکاناتی بی بهره بودند. با سقوط دولت پانصد سالۀ عباسی در بغداد و به همت شخصیت‌های برجسته‌ای همچون خواجه نصیر الدین طوسی و علامه حلی، فضای بازتری برای شیعیان وجود آمد. شیعیان به دربار حکومت‌های ایلخانی و تیموری راه یافتند و از این فرصت برای ترویج تشیع استفاده کردند.

یکی از شخصیت‌هایی که پیش از ظهور دولت صفویه نقشی به سزا در ترویج تشیع در ایران داشته است، حکیم الهی و فقیه محدث، ابن ابی جمهور احسائی است.

او در حدود سال 838 هجری در روستای تیمیه واقع در منطقۀ احساء عربستان سعودی دیده به جهان گشود. ابتدا از محضر عالمان شیعۀ زادگاه خویش از جمله پدرش بهره مند شد و در ادامه به دو کانون اصلی تجمع شیعیان در آن روزگار یعنی نجف و جبل عامل سفر کرد.

در نجف به شاگردی حسن بن عبد الکریم فتال غروی درآمد و در جبل عامل از محضر علی بن هلال جزائری فیض برد. ظاهراً سخت گیری‌های مذهبی دولت عثمانی مانع از آن می شد تا ابن ابی جمهور سکونتی طولانی مدت در مراکز شیعی تحت سلطۀ آنان داشته باشد. اما آزادی مذهبی نسبی که در ایران و تحت حکومت تیموریان وجود داشته سبب شد که ابن ابی جمهور سفرهای متعدد و توقف‌های طولانی مدت در مشهد و استرآباد داشته باشد، شاگردان زیادی را در حلقۀ درسی خود پرورش دهد و مهمترین آثار خود از جمله کشف البراهین و مجلی مرآة المنجی در علوم عقلی، و عوالی اللئالی و درر اللئالی در علوم نقلی را در این دو شهر تألیف نماید.

ابن ابی جمهور در دوران حضور خود در مشهد، تحت حمایت مادی و معنوی نقیب سادات مشهد یعنی سید محسن رضوی قمی قرار گرفت و طی سه جلسه در سال 878 هجری و در منزل وی با یکی از عالمان سنی اهل هرات مناظره کرد. جلسۀ نخست در اثبات جانشینی بلا فصل امیر مؤمنان علی(ع) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و نیز در وجوب شناخت امام زمان؛ جلسۀ دوم در مورد حوادث روزهای پایانی حیات پیامبر اسلام؛ و جلسۀ سوم در مورد ظلم هایی که پس از رحلت ایشان بر خاندان وی رفته است و نیز در شناخت فرقۀ ناجیه.

اگر چه در این زمان آزادی مذهبی نسبی در مشهد برقرار بوده اما هنوز اکثریت ساکنان این شهر پیرو مذهب اهل سنت بوده‌اند. همچنین حضور هیچ عالم شیعی شناخته شده ای در مشهدِ اواخر دورۀ تیموری که از سویی به تربیت شاگردان و تألیف آثار علمی پرداخته و از سوی دیگر به تبلیغ معارف اهل بیت در میان عامۀ مردم اهتمام ورزد، گزارش نشده است. هر چند با تأسیس دولت صفوی، عالمان شیعه همچون محقق کرکی، شیخ بهایی و شیخ حر عاملی از دیگر نقاط جهان اسلام از جمله جبل عامل وارد ایران می شوند و از حمایت های حکومت برای گسترش تشیع بهره‌مند می‌گردند.

آخرین گزارش از حضور ابن ابی جمهور در مشهد به سال 897 هجری باز می‌گردد. ظاهراً حملات مکرر ازبکان در این دوران موجب بروز ناآرامی‌های شدید در مشهد گردیده و ابن ابی جمهور که زمینه را برای فعالیت‌های علمی و تبلیغی خود فراهم نمی‌بیند به استرآباد که تحت حمایت خاندان‌های شیعی بوده هجرت می‌کند. تاریخ درگذشت وی به روشنی معلوم نیست. وی در 9 رجب 906 هجری در شهر حلّۀ عراق اجازه نامه ای برای یکی از شاگردان خود صادر می کند و از آن تاریخ به بعد اثری از وی در گزارش های تاریخی دیده نمی‌شود.

اگر چه در دهه های گذشته، آثار ابن ابی جمهور، خصوصاً آثار کلامی و فلسفی وی آن گونه که شایسته است مورد توجه محققان قرار نگرفته بود اما خوشبختانه در سال 1390 شمسی و با همت جمعی از شخصیت های فرهنگی احساء، مؤسسۀ ابن ابی جمهور احسائی در قم تأسیس شد و تصحیح و نشر آثار وی را وجهۀ همت خود قرار داد. از آن زمان تا کنون چهل مجلد از آثار ابن ابی جمهور و پژوهش‌های صورت گرفته در مورد وی از جانب این مؤسسه و در بیروت چاپ و منتشر شده است. همچنین شمار زیادی مقاله، کتاب، مدخل دانشنامه و پایان نامه در مورد اندیشه‌های وی و به زبان های مختلف نگاشته و منتشر شده که به زودی به زبان عربی ترجمه شده و در دسترس محققان قرار خواهد گرفت. امید است با برگزاری کنگرۀ جهانی ابن ابی جمهور، گامی بزرگ در جهت معرفی بیشتر اندیشه‌های این حکیم الهی برداشته شود.

مؤسسة ابن أبی جمهور الأحسائی لإحیاء التراث