وقف، یک نهاد کهن و قدیمی است که حتی پیش از اسلام وجود داشته و با زندگی مردم ارتباط مستقیم و غیرمستقیم دارد. موضوع وقف و موقوفات و بهره‌مندی جامعه اسلامی از برکات وقف بر کسی پوشیده نبوده و موضوع بحث ما هم نیست، آنچه سبب شده به موضوع وقف، اثرات و برکات آن بپردازیم، بررسی این پرسش است که نهاد وقف در تحقق شعار سال 1403 که از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان «جهش تولید با مشارکت مردم» تعیین شده چه نقشی دارد؟ برای دریافت پاسخ این پرسش، پای صحبت‌های مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره وری موقوفات آستان قدس رضوی نشستیم. حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عبدالرضا اصغری در یکی از روزهای پایانی فروردین سال جاری در دفتر کارش پذیرای خبرنگار قدس بود. وی همچنین عضو هیئت علمی رشته حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه علوم اسلامی رضوی است. برش‌هایی از این گپ‌وگفت صمیمانه را در ادامه دنبال کنید.
ابتدا توضیحی در زمینه جنبه‌های مختلف مشارکت مردم در یک نهاد موقوفاتی مانند آستان قدس رضوی بیان کنید.
ابتدا باید اشاره کنم در اسلام به فعالیت‌های اقتصادی در قالب‌های مختلف ازجمله بیع، مضاربه، مساقات، مزارعه و... تأکید شده است. البته اقتصاد در اسلام، هدف نیست، بلکه وسیله‌ای است برای اداره جامعه اسلامی و انجام فعالیت‌های فرهنگی، تبلیغی، دینی و... همچنین اسلام در موضوع اقتصاد تأکید بر مشارکت همه افراد جامعه دارد و خیلی هم بر اقتصاد دولتی و حکومتی تأکید ندارد، بلکه بیشتر مردم را تشویق به فعالیت‌های اقتصادی و مشارکت در پروژه‌های اقتصادی، تولیدی و فرهنگی می‌کند.
از طرف دیگر، جلوه‌های مختلف مشارکت اجتماعی در یک نهاد موقوفاتی مانند آستان قدس رضوی می‌تواند در قالب‌های وقف، نذر، هبه و صلح انجام شود. با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب بر مشارکت دادن مردم در فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی کشور، بسیج همه ظرفیت‌های مردمی در جهش تولید، مردمی کردن اقتصاد و دوری دولت و حکومت از تصدی‌گری مستقیم، نهاد وقف یکی از جلوه‌های بارز مردمی کردن اقتصاد و مشارکت دادن مردم در فعالیت‌های اقتصادی است، زیرا در نهاد وقف، شخص واقف، مِلک، دارایی یا متعلقات خود را از مالکیت انحصاری خود خارج کرده و آن را در اختیار جامعه اسلامی یا در قالب وقف رضوی در اختیار نهاد آستان قدس رضوی قرار می‌دهد تا دارایی‌های مزبور در حوزه‌های مختلف تولید، اشتغال، کشاورزی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و دینی، سلامت و... قرار گیرد.
منظور شما این است وقف علاوه بر جنبه‌های مذهبی، دینی و اجر و پاداش اخروی، با موضوع دخالت مردم و مشارکت آنان در اداره امور جامعه و از جمله فعالیت‌های آستان قدس رضوی هم مرتبط است؟
وقف دارای آثار و برکات متعددی است. به بیان دیگر، فلسفه وقف این است واقف، دارایی خود را از مالکیت خویش خارج و در اختیار نهاد وقف قرار دهد تا نیازهای مختلفی که جامعه اسلامی در هر زمان دارد، از عواید موقوفه تأمین شود. واقف، نیازهایی که در جامعه وجود دارد را سنجیده و بر مبنای آن، نیات و اهداف خود را در وقف‌نامه تعیین و به متولی موقوفه اعلام می‌کند تا برابر نیات تعیین شده، عواید موقوفه هزینه شود. نیازهای گوناگون جامعه اسلامی عبارت‌اند از حوزه‌های سلامت، فرهنگی، اجتماعی، علم و فناوری، تبلیغ و پژوهش و آموزش، حوزه خدمات رفاهی و... . وقتی تاریخ موقوفات آستان قدس رضوی را بررسی می‌کنیم، به این شعار می‌رسیم که «وقف از سوی مردم و به نام حضرت رضا(ع) برای تأمین و رفع نیازهای مردم» انجام شده است، بنابراین وقف در آستان قدس رضوی فقط برای موضوعات مرتبط با نیازهای حرم مطهر رضوی نیست، بلکه برای رفع نیازهای مختلف جامعه ازجمله سلامت، نیازهای اجتماعی (از قبیل توانمندسازی محرومان، تأمین نیازهای دانش‌آموزان، تسهیل ازدواج جوانان، فرزندآوری و اسکان زائران کم‌برخوردار و زوج‌های جوان) و... نیز می‌تواند باشد. البته عمران و توسعه حرم مطهر امام هشتم(ع) یعنی توسعه رواق‌ها، صحن‌ها و اماکن متبرکه و همچنین خدمات‌دهی به زائران و مجاوران بارگاه مطهر امام رضا(ع) نیز نیاز به موقوفات مرتبط با آن دارد که افراد متدین و علاقه‌مند به بارگاه مطهر رضوی بخشی از اموال و دارایی خود را برای این موضوع اختصاص می‌دهند.
یکی از موارد مهمی که در «وقف رضوی» در نظر گرفته شده، احیای امر و تبلیغ محاسن کلام اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) است که در این زمینه نیز دارایی‌هایی وقف آستان قدس رضوی می‌شود.
همین جا لازم است به این موضوع اشاره کنم که در آستان قدس رضوی با شعار «همه می‌توانیم واقف رضوی باشیم» شیوه‌های نوینی برای وقف پیش‌بینی شده تا همه افراد جامعه بتوانند در ارائه خدمات به جامعه اسلامی مشارکت کنند.
از جمله این شیوه‌های نوین «وقف مشارکتی» است. برای این امر طرحی به مردم معرفی می‌شود و مردم می‌توانند با مبلغی که اعلام می‌شود، در قالب وقف به حساب ویژه وقف واریز کنند. در این صورت پرونده وقف مشارکتی تشکیل و مبلغ مزبور به طرح موردنظر اختصاص داده شده و پس از تکمیل طرح و افتتاح آن، وقف‌نامه جمعی تدوین و تنظیم می‌شود. در حال حاضر، اولویت وقف مشارکتی در آستان قدس رضوی ساخت «رواق زیرسطحی بست شیخ بهایی» در حرم مطهر امام هشتم(ع) با اختصاص حداقل مبلغ یک‌میلیون تومان و بیشتر است. هدف از این کار، مشارکت دادن مردم در توسعه فضاهای مسقف حرم مطهر رضوی و شریک و برخوردار کردن آنان از ثواب اخروی نهاد وقف و برآورده شدن تقاضای فراوان مردم در مشارکت توسعه فضاهای زیارتی مسقف و باز حرم مطهر حضرت رضا(ع) است.
در زمینه افزایش مشارکت مردم از طریق نهاد وقف به چه موضوعاتی در آستان قدس رضوی اندیشیده‌اید؟
برای اینکه بتوانیم شعار «همه می‌توانند واقف رضوی باشند» را محقق و عملیاتی کنیم، امور مختلفی را پیش‌بینی کرده‌ایم که به اختصار به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم.
یکی از این موضوعات «تسهیل فرایند پذیرش وقف»است، یعنی تلاش شده افرادی که تمایل دارند دارایی خود را وقف کنند، با کمترین تشریفات اداری و در کمترین زمان و در سریع‌ترین شیوه، فرایند وقف انجام شود. بنابراین مردم می‌توانند تقاضاهای وقف خود را به دفاتر مشاوره وقف و نذر مستقر در حرم مطهر امام رضا(ع) و کانون‌های خدمت رضوی در استان‌های سراسر کشور و مدیریت‌های املاک و اراضی آستان قدس در استان‌های دارای موقوفه رضوی ارسال کرده و یا از طریق مراجعه به وبگاه پذیرش برخط وقف رضوی به نشانی اینترنتی Vaghf.razavi.ir تقاضای خود را در قالب وقف دارایی، وقف مشارکتی و یا وقف واحدهای اقامتی (سوئیت) در زائرسرای حضرت رضا(ع) و... ثبت کنند. این تقاضاها در سریع‌ترین زمان در کارگروه ویژه‌ای بررسی می‌شود. سپس به محضر تولیت معزز آستان قدس رضوی تقدیم و پس از تأیید ایشان، وقف‌نامه عادی و سپس وقف‌نامه رسمی و انتقال سند رسمی به نام آستان قدس رضوی تنظیم شده و فرایند پذیرش وقف تکمیل می‌شود.
موضوع دیگر «توسعه عرصه‌های متنوع وقف» است. با توجه به علاقه‌مندی همه اقشار مردم به درج نامشان در فهرست «واقفان رضوی»، عرصه‌های وقف را متنوع کرده‌ایم و مردم می‌توانند «اموال و دارایی غیرمنقول» خود (مانند منزل، آپارتمان، مزرعه، زمین، کارخانه و...) و «اموال منقول» (مانند فرش، خودرو و...)، «سهام» که قابل انتقال به نام موقوفه باشد، «پول» (در قالب‌های وقف وکالتی و وقف مشارکتی قابلیت وقف دارد)، «حقوق معنوی» (مانند حق تألیف، حق اختراع، مالکیت نشان تجاری و...) را وقف کنند. حتی اگر اموالی قابلیت وقف نداشته باشد نیز مردم می‌توانند آن را در قالب «هبه» یا «صلح» تقدیم آستان مقدس حضرت رضا(ع) کنند.
با توجه به دامنه وسیع موضوع وقف، چگونه این موضوع می‌تواند در آستان قدس رضوی برای تحقق شعار سال جاری یعنی جهش تولید با مشارکت مردم، ثمربخش باشد؟
یکی از وظایف متولی وقف «بهره‌وری موقوفات» و «معطل نگه نداشتن موقوفه» است. یعنی باید موقوفه، مورد عمران، آبادانی و بهره‌وری بهینه قرار گیرد و «استیفای عواید» از آن شده و برابر نیات واقف نیزهزینه شود.
بنابراین ما باید موقوفات و به‌ویژه موقوفات «غیرمنقول» از جمله زمین‌های کشاورزی، مستغلات و... را مورد بهره‌برداری بهینه قرار دهیم. این بهره‌وری بهینه، مستلزم سرمایه‌گذاری در حوزه‌های کشاورزی و تولید است که این موضوع سبب جهش تولید و مشارکت دادن مردم در قالب وقف در امر اقتصاد و تولید می‌شود. به عنوان مثال بیشتر فعالیت‌های آستان قدس رضوی در حوزه تولید در عرصه‌های گوناگون، ریشه موقوفاتی دارد، یعنی از محل عواید موقوفه یا حق تقدیمی دریافتی از واگذاری موقوفات در قالب اجاره برای کاربری‌های مسکونی و تجاری است و این خود سبب رونق اقتصادی و مشارکت دادن موقوفات در تولید و فعالیت اقتصادی و ایفای نقش در تحقق شعار سال جاری می‌شود.
نظر شما