اکبر رهنما؛ دانشیار علوم تربیتی دانشگاه شاهد، شامگاه 9 اردیبهشت در نشست «تبیین عاملیتِ اخلاقی در قرآن و دلالت‌های آن در تربیت اخلاقی» که از سوی انجمن معارف دانشگاه شهید بهشتی و آکادمی اخلاق‌پژوهی روشمند برگزار شد با بیان اینکه اگر ارزش‌ها با ارزش‌های دینی گره بخورد این بحث مطرح خواهد شد که آیا دین بر اخلاق مقدم است یا اخلاق بر ارزش‌های دینی، گفت: یکی از فلاسفه معتقد است که دین بر اخلاق مقدم است و به تعبیر دیگر اخلاق دینی محور است نه دین اخلاقی. اگر تعبیر «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» را در نظر بگیریم اسلام، دینی است که اخلاق را محور قرار می‌دهد یعنی در مجموع، اسلام مجموعه اخلاق دینی است و نه دین اخلاقی(به تعبیر کانت) زیرا درست و نادرست اخلاقی که یکی از اساسی‌ترین مباحث اخلاقی است بر گناه و ثواب استوار است؛ درست، معادل ثواب و نادرست معادل گناه خواهد شد و این نگاه در حقیقت ابتنای اخلاق بر دین است.

وی با بیان اینکه نکته دیگر عاملیت اخلاق در قرآن کریم است، بیان کرد: عاملیت در قرآن به این معناست که انسان واجد عمل است؛ عملی که از اوست و می‌توان آن را به او انتساب کرد؛ داستان آفرینش آدم و حوا و خلافت حضرت آدم هم نوعی رمزگشایی از عاملیت آدمی است؛ در قرآن هم اراده و اختیار آدمی و هم قصدمندی براساس عاملیت مطرح است؛ در کشاکش عاملیت و ساختار، قرآن کریم به عاملیت انسان توجه ویژه و جدی دارد گرچه به ساختار هم توجه دارد ولی بار بیشتر را بر دوش عاملیت انسان می‌گذارد.

دانشیار علوم تربیتی دانشگاه شاهد با بیان اینکه در منطق قرآن گرچه تعامل و ساختار مرتبط هستند ولی این انسان است که می‌تواند ساختارشکنی کند؛ نمونه بارز آن در قرآن کریم، هجرت نبی اعظم(ع) و اساسا هجرت بزرگان دینی مانند جعفربن ابیطالب(ع) و همراهان وی به حبشه است. از منظر قرآن اگر حتی هجرت ارضی برای انسان ممکن نبود می‌تواند هجرت دلی داشته باشد یعنی از گناهان دوری کند و اگر در مجلسی بودیم که گناه در آن رایج است حداقل دل به آن ندهیم.

رهنما با بیان اینکه عاملیت اساس در نیات و رفتار اخلاقی است، اضافه کرد: در کشاکش عاملیت و ساختار، قرآن بار اصلی را به عاملیت انسان داده است و پیامبران، نمونه‌های بارز ساختارشکن بوده‌اند یعنی هم ساختارهای پیشین را بهم ریختند و هم ساختار جدیدی ایجاد کردند که بت‌شکنی حضرت ابراهیم(ع) در این میان برجسته است. در طول تاریخ هیچ کسی به اندازه پیامبران در این مسیر استوار نبوده‌ است.

سوره حجرات؛ سوره اخلاق 

وی با بیان اینکه عاملیت در بطن و متن اخلاق قرآن کریم وجود دارد، اضافه کرد: نکته دیگر خودآئینی اخلاقی در قرآن کریم است؛ در اینجا باید به سوره مبارکه حجرات اشاره کنیم که سوره اخلاقی نامیده شده است؛ در این سوره بر حفظ حرمت و آبروی دیگران، غیبت‌نکردن، عدم تجسس و سوء ظن و ... تاکید شده است. در خصوص خود قرآن و حقایق قرآنی هم چند مرحله داریم؛ اول قرائت درست و صحیح که قرائت خوش و ملحون هم در ذیل این مرحله است؛ مرحله دوم، فهم حقایق قرآنی و بعد از آن هم عمل به حقایق قرآنی است و در نهایت هم مرحله تعلیم حقایق قرآنی است و این خودش یک پیام اخلاقی دارد یعنی اگر ما خودمان به حقایق قرآنی عامل نباشیم حق نداریم دیگران را به آن دعوت کنیم. 

استاد دانشگاه شاهد با تاکید بر اینکه این مرحله به ما می‌آموزد که در تعلیم و آموزش قرآن نباید عجله کرد و ابتدا باید دستورات قرآنی را در وجودمان پیاده کنیم، تصریح کرد: اخلاق بدون توجه به عاملیت اخلاقی، دارای چند بعد شناخت، انگیزش و عمل و رفتار است؛ ممکن است ما شناخت اخلاقی داشته باشیم ولی تا زمانی که شناخت ما به باور و بینش نرسیده باشد انگیزه لازم برای حرکت و عمل نخواهیم داشت.

رهنما تصریح کرد: در قرآن هم الگوی انگیزشی آمده است و این الگو با بن‌مایه‌های درونی انسان ارتباط برقرار کرده و بر این زیرساخت سوار می‌شود به تعبیر دیگر انسان به سوی اخلاق قرآنی سوق داده می‌شود؛ چون غایت اخلاق، سعادت انسان در معاد و آخرت است سبب می‌شود انسان از شرور دوری کند. 

رهنما با اشاره به توانایی افراد در انتخاب اخلاقی براساس برخی تصورات درست و نادرست افزود: شناخت مقدم بر امور است؛ منطق قرآن در ساحت شناخت همان حق و باطل و در ساحت عمل، خیر و شر است یعنی بر اساس عقل نظری و عملی هم می‌توان حق و باطل را تشخیص داد و هم بین خیر و شر تمایز ایجاد کرد. این رمزگشایی اصلی و منطقی قرآن است که درست‌ها در ساحت نظر وقتی وارد ساحت عمل شود خیرات و نادرست‌ها هم وقتی وارد ساحت عمل شوند شرور را ایجاد خواهند کرد. 

استاد دانشگاه شاهد با اشاره به خطوط کلی اخلاق در قرآن و ارتباط آن با عاملیت انسان، تصریح کرد: یکی از این خطوط، مراتب نفس و قوس صعود و نزول آن است یعنی نفس انسان زمینه اساسی همه فضایل و رذایل اخلاقی است؛ قرآن کریم در موارد متعدد تاکید فرموده است که هر کار بد و خوبی انجام دهید برای خود شماست و به تعبیر خودمانی، هر گلی بزنیم به سر خودمان زده‌ایم. کسی که نفس خود را به گناه آلوده کند دچار دسیسه خواهد شد که قرآن از تعبیر «من دسیها» استفاده کرده است. 

رهنما با اشاره به کمالات نفس و موانع درونی و بیرونی اخلاق، ادامه داد: بریدن و گسستن از موانع بیرونی از جهاتی راحت‌تر از موانع درونی است؛ مانند تعبیر برخی فلاسفه ما شاید از زندان بیرون رها شویم ولی اگر اسیر زندان نفس درونی شویم بریدن و گسستن از آن خیلی دشوار خواهد شد، بنابراین باز این عاملیت انسان است که موانع بیرونی و درونی را برطرف می‌کند. 

استاد دانشگاه شاهد، اظهار کرد: حرکت در مسیر شیطانی یا رحمانی بستگی به عمل و عاملیت انسان دارد و اگر شیطان بر نفس انسان مسلط شود به خاطر اعمال ماست؛ ما با اعمال خودمان شیطان را در جلد خودمان می‌بریم و با همین اعمال هم می‌توانیم شیطان را از وجودمان بیرون ببریم. در قرآن کریم ماده سعادت فقط یکبار به کار رفته است؛ اخلاق سعادت و فضیلت در منطق ارسطو و افلاطون، جایگاه محوری دارد ولی در قرآن کریم فقط یکبار به کار رفته و آن هم اشاره به سعادت اخروی دارد یعنی همان رضوان الهی و قرب ربوبی که فراتر از سعادت این دنیایی است؛ خواجه نصیر طوسی انواع سعادت‌ها را نام برده است و از سعادت بدنی یعنی نیرومندی و سلامت و سعادت مدنی و اجتماعی هم نام برده است و در راس آن سعادت اخروی است. 

نفس مطمئنه؛ توقفگاه مطمئن

رهنما با اشاره به غایت حیات آدمی که لقاءالله است، گفت: انسان بین دو نیروی معارض قرار دارد و اگر عقل بر نفس پیروز شود انسان اخلاق‌مدار خواهد شد؛ عقل راه و مسیر اصلی و نفس منزلگاه‌ توقف است که البته توقف در نفس اماره بدترین موقف است؛ توقف در نفس لوامه هم ابتدا به ساکن خوب است ولی ماندن در آن انسان را به سعادت نمی‌رساند و انسان باید از گذر نفس اماره و لوامه به نفس مطمئنه برسد. از منظر قرآن کریم، نفس لوامه بعد رحمانی در وجود انسان است و این بعد رحمانی است که بعد شیطانی را به مبارزه می‌طلبد و انسان اگر در جایی گرفتار شیطان شد خود را مذمت می‌کند.

استاد دانشگاه شاهد، تاکید کرد: اساس نفس مطمئنه به عنوان مقصد و مقصود مطرح است بنابراین ماندن در مرتبه نفس مطمئنه هم ماندن ثابت نیست بلکه پویایی در خود دارد و نهایت آن رضوان الهی است. نکته دیگر اصل مداومت و محافظت بر عمل در مباحث اخلاقی است؛ مداومت کمیت و محافظت، کیفیت اخلاق را نشان می‌دهد؛ مثلا مداومت در نماز لازم است ولی عیار نماز بر حضور قلب است که همان بحث محافظت از این عمل است؛ انسان ممکن است مداومت به نماز داشته باشد ولی چون محافظت ندارد این عمل عبادی بی‌نظیر تبدیل به یکسری اعمال ورزشی و خم و راست شدن خواهد شد. 

وی با تاکید بر اینکه مداومت و محافظت لازم است، افزود: امام خمینی(ره) فرمودند: عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید؛ در قرآن کریم هم بر عاملیت انسان تاکید شده است که «لیس للانسان الا ما سعی»؛ برای انسان چیزی جز تلاش و کوشش او نیست. 

رهنما با اشاره به تاثیر نیت بر عمل، اظهار کرد: در مباحث اخلاقی ما یک حسن و قبح فاعلی داریم و یک حسن و قبح فعلی که از منظر قرآن، حسن فاعلی مقدم بر حسن فعلی است یعنی این رکن، رکن رکین است یعنی کارها باید برای خدا و با اخلاص انجام شود. در منابع اسلامی هم از نیت به عنوان هویت و بنیاد اعمال یاد می‌شود؛ برخی آیات تاثیر نیت را بر عمل و برخی آیات هم تاثیر نیت بر نتیجه عمل را نشان می‌دهد و البته این به معنای آن نیست که ما باید دنبال نتیجه باشیم زیرا باور به اخلاق نتیجه‌گرا و پراگماتیسم نداریم یا دنبال اخلاق سودگرا و مادی نیستیم.