به گفته کارشناسان، با توجه به اینکه رابطه رسمی طبابت، رابطه‌ای محدود، محرمانه و دارای حدود و حریم‌ مشخص است، وجود پزشکی مجازی به شرطی که مبتنی بر شواهد و داده‌های علمی باشد، ضرری نخواهد داشت. اما گاهی شاهد به اشتراک گذاشتن محتوایی مربوط به فرد بیمار در صفحه پزشک هستیم که این مسئله ضمن تضاد با اخلاق پزشکی، به حریم شخصی بیمار خدشه وارد می‌کند و به عبارت دیگر، ناقض اصل رازداری و محرمیت بین پزشک و بیمار است.

نقض قاعده رازداری

محمود عباسی؛ رئیس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران ضمن تأیید این نکته که انتشار اطلاعات پزشکی یا چهره بیمار در صفحات مجازی پزشکان ناقض اصل رازداری است و به حریم خصوصی افراد خدشه وارد می‌کند، به ما می‌گوید: بی‌تردید انتشار تصاویر بیماران بدون اجازه قانون‌گذار، بیماران و یا قیم‌قانونی آن‌ها نقض قاعده رازداری است که نه تنها به لحاظ اخلاقی مذموم است، بلکه از نظر قانونی نیز جرم و تخلف انتظامی به شمار آمده و علاوه بر دادسراهای انتظامی سازمان‌های نظام‌پزشکی سراسر کشور، در دادسراهای عمومی و انقلاب نیز قابل طرح و بررسی است.

دکتر عباسی می‌افزاید: تنها استثنایی که امور پزشکی برای این مسئله قائل شده، در حوزه آموزش است. البته در آموزش نیز باید به حداقل ممکن اکتفا کرد. مدتی پیش در سمیناری شرکت کرده بودم، متأسفانه پزشکی می‌خواست قسمت نِکروز (نوعی بیماری که به علت عدم خون‌رسانی شریان‌ها به سلول‌های بافت‌ها بروز پیدا می‌کند در این نوع بیماری سلول‌ها پس از مدتی شروع به تجزیه و از بین رفتن خواهند کرد) شده‌ یک بیمار در یکی از پاهای او را نشان دهد و برای این کار تصویر عریان بیمار که خانم مسلمانی بود را به نمایش گذاشته بود و به ذکر مشخصات دقیق بیمار پرداخت. پس از وی نوبت سخنرانی من بود و از سؤال کردم با چه مجوزی بدن عریان خانمی را به نمایش گذاشتید، در حالی که می‌خواستید فقط قسمتی از یک پای او را نشان دهید، هرچند نشان دادن همان قسمت هم منوط به گرفتن اجازه از بیمار است و اگر امکان گرفتن اجازه برای نشان دادن همان قسمتی که دچار نکروز شده را از بیمار ندارید حتماً باید از کمیته اخلاق پزشکی اجازه می‌گرفتید تا بتوانید از آن تصویر برای آموزش استفاده کنید. این عمل شما نه تنها تخلف پزشکی، بلکه جرم است و جامعه پزشکی باید از این‌گونه رفتارها اجتناب کند. به‌ویژه در به نمایش گذاشتن تصویر بیماران که مطلقاً ممنوع است و حتی در حوزه آموزش نیز که قانون‌گذار اجازه داده باید با کسب اجازه از بیمار، تصویر او به گونه‌ای پوشانده شود که قابل تشخیص نباشد.

وی با تأکید بر اهمیت پایبندی به اصل رازداری در روابط پزشک و بیمار، ادامه می‌دهد: رابطه پزشک با بیمار مبتنی بر اصل رازداری است، به‌طوری که از بقراط نقل شده «من متعهد هستم اسرار بیمارانم را افشا نکنم» و در واقع اصل رازداری نه تنها به عنوان اصل بنیادین اخلاقی و قاعده‌ مهم حقوقی بلکه به‌عنوان اصل مسلم فقهی در گستره امانت‌داری مورد توجه آموزه‌های دینی ما قرار گرفته و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و همه پزشکان باید همواره پایبندی به اصل رازداری و حفظ ‌حریم خصوصی بیماران را رعایت کنند.

رازداری مبنای رابطه پزشک و بیمار است

رئیس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی با اشاره به اینکه رازداری مبنای رابطه پزشک و بیمار است و این تعهد از مراجعه نخستین بیمار به پزشک در طول تاریخ شکل گرفته‌، اضافه می‌کند: حریم خصوصی بیماران و حق خلوت آن‌ها یکی از مسائل حائز اهمیت در کنار اصل رازداری در مراکز درمانی است. در مراجعه اخیری که به یکی از مراکز درمانی داشتم، تابلو کوچکی بر دیوار بالای سر بیمار نصب و روی آن نوشته شده بود کنسر معده، به مسئولان بخش گفتم شما که عملاً قاعده رازداری را نقض کرده‌اید و این تخلف انتظامی است و بیان اینکه کنسر یک اصطلاح پزشکی قابل پذیرش نیست، زیرا حتی اگر یک نفر هم معنای کنسر را بداند تخلف است، چه برسد به اینکه اکنون همه می‌دانند کنسر یعنی سرطان.

عباسی در خصوص تعریف «افشاگری» در حوزه پزشکی ادامه می‌دهد: افشا ارکانی دارد که نخستین رکن آن وجود راز است و ما باید ببینیم راز در رابطه پزشک و بیمار چیست؛ طبق اصول اخلاق پزشکی، همه اطلاعاتی که بیمار در اختیار پزشک قرار می‌دهد و هرآنچه پزشک درپی معاینه یا مشاهده نتایج آزمایش‌های تشخیصی بیمار متوجه می‌شود، راز بیمار تلقی می‌شود. رکن دوم، افشای راز است. به این معنا که اطلاعاتی که پزشک از بیمار در اختیار دارد امانت بیمار است و اگر یک پزشک، اطلاعاتی را که از بیماران در اختیار دارد به دیگران – حتی اطرافیان بیماران- بازگو کند، افشای راز محسوب می‌شود. پزشک حق ندارد این اطلاعات را بدون رضایت بیمار حتی در اختیار همسر و یا اولیای قانونی او قرار دهد، مگر اینکه بیمار به سن قانونی نرسیده و یا مبتلا به اختلالات روانی باشد و تنها در این شرایط ،پزشک باید اطلاعات را در اختیار اولیای قانونی او قرار دهد. بنابراین اگر رازی وجود داشت و افشایی صورت گرفت، عنصر سومی به نام قانون هم وجود دارد که این عمل را جرم پنداشته و طبق قانون، مجازاتی بر آن مترتب است که اگر این جرم در دادسراهای عمومی و انقلاب تعقیب شود، مجازات آن زندان و جزای نقدی است و اگر افشای راز بیماران به عنوان تخلف در دادسراهای انتظامی پیگیری شود، طبق مواد ۲۸ و ۲۹ قانون سازمان نظام پزشکی، مجازات آن از توبیخ کتبی گرفته تا جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی متفاوت است.

حاکمیت اخلاق بر قانون

رئیس اندیشکده بین‌المللی کرامت انسانی در پاسخ به این پرسش که آیا اگر این عمل بدون ذکر نام و مشخصات شخص صورت گیرد، باز هم جرم تلقی می‌شود، می‌گوید: اگر به‌طور کلی در مورد یک نوع بیماری که وجود دارد و افرادی مبتلایی که به مرکز درمانی ما مراجعه کرده‌اند صحبت شود و اطلاعات شخصی و تصاویر بیماران عنوان یا منتشر نشود، جرم محسوب نمی‌شود به‌ویژه در حوزه آموزش.

عباسی با اشاره به اینکه رسانه فرصتی برای آموزش و آگاهی‌بخشی به عموم مردم محسوب می‌شود، می‌افزاید: حاکمیت اخلاق بر رابطه پزشک و بیمار در فضای مجازی و در فضای حقیقی یکسان است و اتفاقاً در فضای مجازی و رسانه نیازمند مراقبت بیشتری است. بنابراین اینکه ما از رسانه به عنوان فرصتی آموزشی استفاده می‌کنیم، نمی‌تواند توجیهی برای زیرپاگذاشتن اخلاقیات و افشای اسرار پزشکی بیماران در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باشد و قانون‌گذار نه تنها تفاوتی برای این جرم در فضای مجازی و فضای واقعی قائل نشده، بلکه قاضی می‌تواند مجازات سنگین‌تری را برای مجرم در نظر بگیرد. در واقع رسانه‌های گروهی در این حوزه شمشیر دولبه هستند که می‌توانند ابزاری مطلوب برای ارائه خدمت‌ به مردم، اطلاع‌رسانی عمومی و بهره‌مندی از آموزش‌های دقیق و منطبق با آخرین دستاوردهای پزشکی از سوی پزشکان باشند و درعین حال در صورت بی‌توجهی پزشکان به حفظ راز بیماران، ابزاری برای افشای اسرار بیماران محسوب خواهند شد که این عملکرد هم به لحاظ اخلاقی و هم به لحاظ قانونی جرم تلقی می‌شود و می‌تواند زمینه شکایت از پزشکان را از سوی بیماران فراهم کند.

به گفته رئیس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران با آموزش و آگاهی‌بخشی به پزشکان و کادر درمان می‌توان خطرات و تهدیدهای این حوزه را به حداقل ممکن رساند، زیرا وقتی پزشکان و کادر درمان متوجه شوند عملکرد و رفتار آن‌ها به نوعی افشای اسرار بیماران تلقی می‌شود که هم به لحاظ اخلاقی و هم قانونی تخلف محسوب می‌شود و مجازاتی برای آن مترتب است، به‌طور حتم از بروز آن خودداری می‌کنند. البته زمینه این آموزش‌ها در دوره‌های آکادمیک رشته‌های پزشکی، پرستاری، مامایی و... پیش‌بینی‌شده اما هنوز کافی نیست و ضرورت دارد از طریق کارگاه‌ها و آموزش‌های حین‌خدمت برای کادر درمان، برگزاری همایش‌های تخصصی و حتی رسانه‌ها این آموزش‌ها کامل شود.

رویکرد جهانی در مواجهه با مسئولیت پزشکان در رابطه با رازداری بیماران

عباسی در خصوص رویکرد جهانی در مواجهه با مسئولیت پزشکان در خصوص رازداری بیماران و مدیریت آن نیز می‌گوید: رویکرد جهانی درخصوص رعایت اصول اخلاق پزشکی یکسان است و همه کشورها اصول چهارگانه اخلاق پزشکی یعنی «Autonomy» یا «خودمختاری»، «Beneficence» یا «سودمندی»، «maleficence-Nin» یا «نا زیانمندی» و«Justice» یا «عدالت» را قبول دارند و با آنکه ممکن است براساس فرهنگ و اطلاعات بومی، اصول و موازین دیگری برای تقویت این اصول به آن‌ها افزوده شود، ولی رازداری اصلی مسلم و پذیرفته شده در همه دنیا و مورد توجه همه نظام‌های حقوقی است و اخلاقیون بر اجرای آن تأکید دارند. ضمن آنکه به لحاظ قانونی نیز افشای اسرار بیماران توسط پزشکان و کادر درمان در قوانین و مقررات همه کشورها جرم‌انگاری شده و قابل تعقیب است و از منظر پزشکی نیز تخلف انتظامی محسوب می‌شود. با این حال بسیاری از کشورها برای حاکمیت اخلاق در حوزه‌هایی مثل پزشکی با تلاش مضاعف بسترهایی را فراهم کرده‌اند که کسی نتواند به نقض قاعده رازداری بپردازد. اینکه ما تأکید داریم باید دایره ۳۶۰ درجه‌ای مبنی بر اخلاقیات در مطب‌ها، درمانگاه‌ها، بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها و مراکز درمانی ایجاد شود که کسی نتواند از دایره اخلاق پا بیرون گذارد، حاکمیت اخلاق در حوزه پزشکی و درمان است تا کسی به خود اجازه ندهد در هیچ فضایی اعم از حقیقی یا مجازی به نقض حقوق بیماران در قاعده رازداری بپردازد.