آخرین حج پیامبر(ص)؛ حجی که نامش را از وداع و خداحافظی گرفته، حجی که پیامبر(ص) با ابلاغ و آموزش، رسالتش را تکمیل کرد، حجی که شرکت در آن، حسرت هر مسلمانی است. تصور کن وارد وادی مقدس شده‌ای و پس از نبی خدا(ص) و از روی دست ایشان، مو به مو اعمال را بجا می‌آوری، احرام می‌بندی و پشت سرش گام جای گام او گرد خانه دوست طواف می‌کنی. برای من و تویی که هزارو400 سال از آن روزگار دور ایستاده‌ایم، اندیشه‌اش هم حسرت‌آور است. اندیشه شرکت در حجی با نبی خدا(ص). سال دهم هجرت بود. مسلمانان در سرتاسر جزیره‌العرب پراکنده بودند. اسلام به‌طور چشمگیری گسترش یافته بود و همه قبایل عرب به رسالت پیامبر(ص) اقرار کرده بودند. دیگر اثری از بت‌ها و بت‌پرستی وجود نداشت و همه به یگانگی خداوند ایمان داشتند.

پیامبر(ص) که حدود 23 سال با تلاش و سختی فراوان، مردم را به خداپرستی فراخوانده و در راستای ابلاغ دین خداوند تلاش کرده بود، حالا و پس از 10سال زندگی در شهر مدینه و نرفتن به سفر حج، با نازل شدن آیه «‌وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ‌» (و در میان مردم ندای حج سر ده) اعلام کرد برای نخستین بار پس از هجرت به حج خواهد رفت.

حجی که برای تکمیل رسالت بود

رسول خدا(ص) پس از هجرت به مدینه سه‌مرتبه برای عمره به مکه رفته بود اما به گفته مورخان فقط یک مرتبه در مراسم حج تمتع شرکت کرد که آن‎هم چند ماه پیش از رحلت ایشان بود. از آنجایی که این حج در آخرین سال عمر حضرتش(ص) انجام شد و پیامبر(ص) در این سفر با مسلمانان وداع کرد، به حجه‌الوداع (حج خداحافظی) مشهور شد. نام دیگر این حج، حجه‌البَلاغ است؛ این نام به نازل شدن آیه 67 سوره مائده در مسیر بازگشت از این سفر اشاره می‌کند. براساس آن، رسول خدا(ص) موظف شد پیامی را به مردم ابلاغ کند و رسالتش را به کمال برساند. آیه‌ای که به اعتقاد کارشناسان، بر موضوع ولایت امام علی(ع) پس از پیامبر(ص) اشاره می‌کند و پیامبر(ص) پس از نزول این آیه، این امر الهی را به انجام رسانید و دقیقاً از همین‌جاست که اهمیت دیگر این سفر آخر برای ما مشخص می‌شود. آخرین حجی که برای ما شیعیان با ولایت امیرالمؤمنین(ع) گره خورده است. پیامبر(ص) در بازگشت از این سفر، در غدیر خم، به دستور خداوند امامت و ولایت امام علی(ع) را به صورت عمومی اعلام کرد و از مردم بر این امر بیعت گرفت؛ به همین خاطر این حج برای شیعیان و مسلمانان اهمیت ویژه‌ای دارد. از دیگر نام‌های این حج، حجه‌الاسلام است؛ زیرا تنها حجی است که پیامبر(ص) در دوره حاکمیت اسلام بجا آورد و مراسم آن طبق آیین اسلام بود.

لباس احرامی که خلعت آخرت شد

زمانی که آیه «‌وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ‌» (و در میان مردم ندای حج سر ده) بر پیامبر(ص) نازل شد، ایشان اعلام کرد امسال به حج می‌رود. اعلام عمومی انجام شد و ساکنان مدینه، روستاها و بادیه‌نشینان در مدینه جمع شدند تا برای سفر حج با پیامبر(ص) راهی شوند. چهار یا پنج شب به پایان ماه ذی‌القعده مانده بود که پیامبر(ص) و همراهان از مدینه به سوی مکه حرکت کردند.

پیامبر(ص) در میقات، آداب احرام و حج را به مردم آموزش داد. آن حضرت اول غسل کرد و بعد برای حج قِران محرم شد. جامه‌ای که با آن احرام کرد، دو تکه پارچه پنبه‌ای دوخته نشده بافت یمن بود که پس از رحلت، به‌عنوان کفن ایشان استفاده کردند. پیامبر(ص) نماز ظهر را در مسجد شجره بجا آورده و سپس بر کوهان شترانی که برای قربانی همراهشان بود، علامت زدند. ایشان در منطقه ذی طُوی که در نزدیکی مکه بود یک شب را گذرانده و روز چهارم ذی‌الحجه به شهر مکه رسیدند.

انجام مناسک در آخرین حج

روز بعد، پیامبر(ص) و یارانش از در بنی شَیبه وارد مسجدالحرام شده و به سوی کعبه رفتند. آن حضرت حجرالاسود را لمس کرده و درحالی‌که سوار بر شتر بود کعبه را طواف کرد. در پایان یک‌بار دیگر دست مبارکش را بر حجرالاسود کشیده و آن را بوسید و گریست. سپس پشت مقام ابراهیم دو رکعت نماز طواف بجا آورد. پس از نماز، از آب چاه زمزم نوشید و برای انجام ادامه اعمال به سمت صفا و مروه رفت.

پیامبر(ص) در پایان به مسلمانان چگونگی حج تمتع را که شامل عمره و حج است، آموخت. تا آن زمان، در موسم حج، فقط حج اِفراد و حج قِران را می‌شناختند و انجام دادن عمره در موسم حج را ناروا می‌دانستند، به همین دلیل برخی مسلمانان با سختی، این حکم را پذیرفتند.

روز هشتم ذی‌الحجه هنگام غروب آفتاب، پیامبراکرم(ص) و مسلمانان به سوی منا حرکت کردند و شب را در آنجا گذراندند و صبح نهم ذی‌الحجه، پس از طلوع آفتاب به سوی عرفات رفتند. چون کاروان به نَمِرَه (وادی عُرَنه) در جوار عرفات رسید، توقف کرد و پیامبر(ص) و مسلمانان در آنجا خیمه زدند و رسول خدا(ص) در آنجا نماز خواند. آنگاه به عرفات رفت و در آنجا توقف کرد و تا غروب آفتاب به دعا و ذکر الهی پرداخت.

مراسم قربانی هم انجام شد و با پایان یافتن تمام اعمال و مناسک حج، پیامبر(ص) به مسلمانان دستور داد برای بازگشت به خانه و وطن خود عجله کنند و خود ایشان سحرگاه روز چهاردهم ذی‌الحجه پیش از سپیده‌دم از مکه به سوی مدینه حرکت کرد.

ویژگی‌های سفر حجه‌الوداع

این سفر از ویژگی‌های خاصی برخوردار بود که آن را از سایر سفرها متمایز می‌کرد. از جمله:

_ پیامبر(ص) از زمان ورود به مکه تا هشتم ذی‌الحجه در خانه‌ای منزل نکرد، بلکه در خیمه‌ای در بیرون مکه در اَبْطَح (بَطحاء) به سر برد.

_ در این سفر، پیامبر(ص) با پارچه‌هایی که بافت یمن بود، کعبه را پوشاند.

_ حضرت به اهل مکه و مجاوران آنجا توصیه کرد مَطاف، حجرالاسود، مقام ابراهیم و نیز صف اول نماز جماعت را از ۱۰ ذی‌القعده تا برگشت حجاج به آنان اختصاص دهند.

_ آن حضرت، مانند پیشینیان، حاجیان را اطعام کرد.

_ خطابه کوتاهی از آن حضرت روایت شده که در مسجد خیف در منا ایراد کرد.

_ امام علی(ع) که با گروهی از یمن آمده بود، در مکه به پیامبر(ص) پیوست.

اعلام ولایت در غدیر خم

روز هجدهم ذی‌الحجه بود که حاجیان در نزدیکی جُحفه به جایی به نام غدیرخم رسیدند. در آنجا پیامبر(ص) به دستور خداوند در آیه تبلیغ، حضرت علی(ع) را به جانشینی خود انتخاب کرد. ایشان پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای خواند که به خطبه غدیر مشهور شد. شیعیان معتقد هستند آیه اکمال در همین روز نازل شده که می‌فرماید: «امروز دین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم».

پس از آن، کاروان به سوی مدینه به راه افتاد و احتمالاً در ۲۴ ذی‌الحجه به مدینه رسید. در روزهای آخر ماه ذی‌الحجه پیامبر اکرم(ص) در مدینه بود. این سفر حج پیامبر(ص) ۲۸ تا ۳۰ روز طول کشید.

خبرنگار: زهره هاشمی