پیامبر گرامی اسلام(ص) از ظرفیت حجه‌الوداع برای بیان مفاهیم اسلامی، سیاسی، نظامی، اخلاقی، اعتقادی، اقتصادی و... استفاده کامل و شایان توجهی کردند. از مهم‌ترین این آموزه‌ها واقعه غدیر است که با برخورداری از جنبه‏های متعدد و بی‏شمار، از ابعاد مختلفی به استمرار و توسعه انقلاب نبوی مدد رسانده است.

گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام عباسعلی مشکانی سبزواری، پژوهشگر مدرسه عالی فقاهت عالم آل‌محمد(ص) در مورد برخی از ابعاد و نقش مهم واقعه غدیر در استمرار و توسعه انقلاب نبوی است. ایشان با تأکید بر دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب این ابعاد را توضیح می‌دهد.

حدیث ثقلین، فراز حساس خطبه غدیر

حجت‌الاسلام مشکانی سبزواری با اشاره به فرایند تکاملی انقلاب نبوی توضیح می‌دهد: انقلاب نبوی فرایندی سه مرحله‏ای است که مرحله ابتدایی آن، ایجاد انقلاب و واقعه خطیر بعثت و دوران سیزده ساله حضور در مکه است. مرحله دوم، استقرار انقلاب نبوی است که با هجرت نبی مکرم(ص) به مدینه منوره و تشکیل حکومت اسلامی به وقوع پیوست. دوران حضور نبی مکرم(ص) در مکه، دوران فردسازی و حضور حضرتش در مدینه، دوران جامعه‏سازی است. در این میان واقعه شکوهمند غدیر به عنوان بزرگ‌ترین حادثه پس از بعثت نبی مکرم(ص)، نقطه آغاز مرحله سوم انقلاب نبوی، یعنی مرحله استمرار و توسعه انقلاب نبوی به شمار می‏رود.

ایشان اضافه می‌کند: دو سخنرانی از پیامبر اکرم(ص) در منا نقل شده است که یکی ظاهراً در روز دهم و دیگری در پایان ایام تشریق ایراد شده است. در این سخنرانی‏ها پیامبر اکرم(ص) مسائل عمده سیاسی و اجتماعی جهان اسلام را بیان کردند. مسائلی مانند جهاد، وحدت اسلامی، نفی ارزش‏های جاهلیت، تقوا، ضرورت نصیحت ائمه مسلمین و از همه مهم‌تر حدیث ثقلین بخشی از این موارد است. حضرت فرمودند: «وقتی من از میان شما رفتم، دو چیز گرانبها در میان شما می‏‌گذارم، کتاب الله و عترتی، قرآن و عترتم را». در اینجا پیامبر اکرم(ص) مسئله عترت را مطرح کردند و مفصل درباره همسانی آن‌ها با کتاب‏‌الله بیاناتی فرمودند. کار درواقع مقدمه‌‏ای برای اقدام شکوهمند حضرت در غدیر خم بود. پس از آنکه اعمال حج انجام گرفت، بلافاصله پیامبر اکرم(ص) به سوی مدینه به راه افتادند و در محلی به نام غدیر خم توقف کردند و در آن هوای بسیار گرم و سوزان دستور فرمودند رفتگان بازگردند و منتظر ماندند تا عقب‏ماندگان نیز سر رسند. سپس حضرت بر یک بلندی ایستاده، پس از ایراد سخنانی درباره ولایت و ولی جامعه اسلامی و مسلمین، دست حضرت علی(ع) را بلند و مسئله ولایت را «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» را اعلان کردند.

غدیر، گرانیگاه فلسفه سیاسی اسلام

این غدیرپژوه تصریح می‌کند: غدیر، گرانیگاه فلسفه سیاسی اسلام است. مسئله غدیر، از ابعاد و جنبه‏های گوناگونی قابل بحث و بررسی است. مهم‌ترین جنبه غدیر، مسئله حکومت و ولایت پس از نبی مکرم(ص) است. همچنان که رهبر معظم انقلاب در این خصوص فرموده‌اند: «در باب غدیر اصل و موضوع ولایت، به عنوان استمرار نبوت موضوع مهمی است». توضیح اینکه از نگاه رهبر معظم انقلاب «اساسی‏ترین مسئله دین اسلام، مسئله ولایت است، چون ولایت نشانه و سایه توحید است. از سوی دیگر ولایت یعنی حکومت، چیزی است که در جامعه اسلامی متعلق به خداست و از خدا متعال به پیامبر اکرم(ص) و از او به ولی مؤمنان می‏رسد». بر این اساس، در نگاه ایشان ولایت دارای سه سطح است که سطح نخست آن مربوط به پیامبر اکرم(ص) بوده، سطح دوم آن به ائمه معصوم(ع) و سطح سوم آن به ولی فقیه واگذار شده است.

حجت‌الاسلام مشکانی بیان می‌کند: دومین سطح از این سطوح، ولایت ائمه معصوم(ع) است که در جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) تا آغاز غیبت کبری مطرح بوده و آغازین آن، واقعه شکوهمند غدیر است. غدیر و آغاز فرایند امامت در واقع استمرار پروژه نبوت و ادامه انقلاب نبوی است؛ چه اینکه رهبر معظم انقلاب بیان کرده‌اند: «امام از نظر مذهب تشیع و در فرهنگ تشیع ادامه‌دهنده راه پیغمبر(ص) است. امامت در فرهنگ اسلام و در فرهنگ تشیع تداوم نبوت است و مسئله امامت در زبان ائمه(ع) یعنی مسئله حکومت، یعنی پیشوایی جامعه و رهبری است» به بیان دیگر غدیر، پیش از تأکید بر اصل ولایت ائمه معصوم(ع)، تأکیدی بر اصل ضرورت حکومت و اهمیت آن در نگاه اسلام است. همچنان‌که رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند: «با واقعه غدیر معلوم شد که اسلام در ردیف والاترین احکام و مقررات خود، مسئله حکومت، ولایت و سرپرستی امت را دارد».

تبیین الگوی حکومتی در اعصار مختلف

پژوهشگر مدرسه عالی فقاهت عالم آل‌محمد(ع) با اشاره به نقش دیگر غدیر در فرایند تکاملی انقلاب نبوی می‌گوید: غدیر ارائه مدل حکومتی برای اعصار مختلف در جهت استقرار و اجرای احکام الهی در زمان‏ها و مکان‏های مختلف است. پیامبر اکرم(ص) در غدیر علاوه بر تعیین جانشینان پس از خود، در حرکتی کلان‏تر، به تبیین معیارها و ارزش‌های حاکمیت و ویژگی‌های حاکم اسلامی پرداخته است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این خصوص فرموده‌اند: «با مطرح کردن امیرالمؤمنین(ع) و با نصب آن بزرگوار برای حکومت، معیارها و ارزش‏های حاکمیت معلوم شد. یعنی با مطرح شدن امیرالمؤمنین(ع) به عنوان حاکم و امام و ولی اسلامی، همه مسلمانان در طول تاریخ باید بدانند که حاکم اسلامی، باید فردی در این جهت با این قواره و نزدیک به این الگو و نمونه باشد. پس در جوامع اسلامی انسان‏هایی که از آن ارزش‏ها نصیبی ندارند؛ از فهم اسلامی، از عمل اسلامی، از جهاد اسلامی، از انفاق و گذشت... بهره‏ای نداشته‏ باشند، شایسته حکومت کردن نیستند. پیغمبر() این معیار را در اختیار مسلمانان گذاشتند» و با این مهم، گامی اساسی در مسیر استمرار، توسعه و گسترش انقلاب خویش برداشتند، چه اینکه در سایه حاکم و حکومت عدل است که مکتب اسلام گسترش یافته و احکام اسلامی به نحو مطلوبی اجرایی و منجر به توسعه انقلاب جهانی اسلام می‏شود.

او عنوان می‌کند: غدیر الگوی تربیتی مناسبی برای مسلمین ارائه می‌کند. از نگاه رهبر معظم انقلاب، یک بعد غدیر مربوط به شیعیان است اما بُعد دیگر آن بین‏المللی اسلامی و بین الفرق الاسلامی آن است. بررسی واقعه غدیر از این بعد از اهمیت وافری برخوردار است. به این بیان که اگر فرض کنیم پیامبر اکرم(ص) نمی‏خواست حکومت بلافصل امیرالمؤمنین(ع) را بیان کند، حداقل این بود که می‏خواست موالات و پیودن و رابطه عمیق مسلمین با امیرالمؤمنین(ع) و عترت خود را در این بیان استقرار بخشیده و تثبیت کند. هدف آن حضرت از این تثبیت، این است مردم در طول زمان، اولاً نمونه‏هایی کامل از انسان تراز، مقبول و مورد پذیرش اسلام به مردم و نسل‏های آینده ارائه دهد و از این طریق نمونه انسان کامل را به صورت مجسم و عینی، با حالات واضح و غیرقابل تردید در اختیار همه انسان‏ها بگذارد. غدیر نقش مهمی در جلوگیری از تحریف و نابودی مکتب و معارف اسلامی به دست منحرفان و صاحبان زر و زور دارد. پیامبر اکرم(ص) با تعیین امیرالمؤمنین(ع) و فرزندان آن حضرت به عنوان جانشینان خود و برقراری ارتباط و پیوند میان ایشان و قرآن از سویی و با مسلمین از سوی دیگر، مقدمات جلوگیری از تحریف قرآن و مفاهیم اسلامی و نابودی آن‌ها و در نتیجه زمینه استمرار و توسعه انقلاب خود را فرهم آورده است. رهبر معظم انقلاب در این زمینه می‏فرمایند: «با تعیین عترت در کنار قرآن و با اعلام لزوم پیوند میان مسلمین و میان عترت، در حقیقت رسول اکرم(ص) تکلیف تحریف‏های در قرآن و انحراف از مفاهیم اصلی قرآن را هم روشن کرده است. آنجایی که دستگاه زر و زور برای مصالح خودشان مفاهیم اسلامی را منحرف می‏کنند... آن مرجعی که باید مردم را آگاه کند که حقیقت چیست، مفهوم و معرفت حقیقی درست کدام است و ... او عترت است» سپس معظم‏له توجه به این جنبه از غدیر را برای امروز دنیای اسلام یک ضرورت و امر لازمی قلمداد کرده و می‏فرمایند: «امروز همه مسلمانان احتیاج دارند از معارف اسلامی که از طریق اهل‌بیت پیغمبر(ص) می‏رسد استفاده کنند. فرق نمی‏کند که معتقد باشند به امامت بلافصل امیرالمؤمنین(ع) و اولاد او یا معتقد نباشند».

حجت‌الاسلام مشکانی در پایان تأکید می‌کند: غدیر عامل وحدت اسلامی است. رهبر معظم انقلاب در این زمینه می‏فرمایند: «مسئله غدیر می‏تواند مایه وحدت باشد. در خود مسئله غدیر، غیر از جنبه‏ای که شیعه آن را به عنوان اعتقاد قبول کرده است، یعنی حکومت منصوب امیرالمؤمنین(ع) از سوی پیامبر اکرم(ص) که در حدیث غدیر آشکار است، اصل مسئله ولایت هم مطرح شده است. این دیگر شیعه و سنی ندارد. اگر امروز مسلمانان جهان و ملت‏های کشورهای اسلامی، شعار ولایت اسلامی سردهند، بسیاری از راه‌های نرفته و گره‏های ناگشوده امت اسلامی بازخواهد شد و مشکلات کشورهای اسلامی به حل نزدیک خواهد شد».