پس از چندین دهه تقابل و سوءاستفاده گسترده بشر از محیط زیست و برتری این تفکر در جهان که به هر نحو باید از محیط زیست برای توسعه استفاده کرد، بشر بالاخره متوجه عواقب بسیار خطرناک صدماتی که به محیط زیست وارده کرده، شده است. 

تشکیل نهادهای بین‌المللی و سازمان‌های مردمی متعدد برای حفاظت از محیط زیست و امضای توافق‌نامه‌های بین‌المللی متعدد(اگرچه بسیاری از دولت‌ها به این تعهدات پایبند نیستند) نشان‌دهنده توجه جهانی به مراقبت از محیط زیست است؛ اما نگاه اسلام به محیط زیست چگونه است؟ آیا اسلام در قبال محیط زیست سکوت کرده یا آموزه‌هایی در این زمینه دارد که متأسفانه مورد غفلت قرار گرفته است؟

درس‌گفتاری در خصوص  «محیط زیست در اسلام» را با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین سلمان بهجتی‌اردکانی، پژوهشگر محیط زیست، با عنوان «مواجهه انسان با طبیعت» را در ادامه می‌خوانیم.

مواجهه انسان‌ها با طبیعت و محیط زیست می‌تواند به اشکال مختلفی اتفاق بیفتد. یک رویکرد مواجهه ستیزه‌جویانه است و اینکه انسان هیچ مسئولیتی در مواجهه با محیط زیست برای خود قائل نباشد و نه تنها بی‌تفاوت بلکه به صورت مخرب در زمینه محیط زیست عمل کند. به عنوان مثال افرادی هستند که زباله‌ها را به بیرون از خودرو پرتاب یا در امور کلان به طبیعت بی‌احترامی می‌کنند. مواجهه مخرب با طبیعت نه تنها بی‌احترامی به طبیعت بلکه بی‌احترامی به تمام بشریت است، چرا که این طبیعت متعلق به همه موجودات در طول تاریخ است نه به یک شخص، گروه یا ملت خاص. این یک رویکرد و یک نوع مواجهه است.

مواجهه نوع دوم کمی بهتر است و آن بی‌تفاوتی است، یعنی افرادی هستند که درصدد تخریب محیط زیست برنمی‌آیند، ولی درصدد اصلاح امور محیط زیستی یا کنشگری یا فعالیت محیط زیستی هم برنمی‌آیند، این در حالی است که طبیعت اینگونه نیست. اگر انسانی نسبت به طبیعت و محیط زیست فعال و کنشگر نبوده و بی‌تفاوت باشد، باید بداند که طبیعت با او اینگونه رفتار نمی‌کند و پیوسته هرآنچه دارد به او تقدیم و ارائه می‌کند؛ درختان پیوسته در حال تصفیه هوا و تولید اکسیژن و میوه هستند و سایه خود را در اختیار انسان قرار می‌دهند.

اما رویکرد سوم رویکرد مسئولانه نسبت به محیط زیست است که ما برای خودمان وظیفه‌ای در قبال محیط زیست قائل باشیم. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه فرموده‌اند: «اِتَّقُوا اللّه فی عِبادِهِ و بِلادِهِ فإنّکُم مَسؤولُونَ حتّی عنِ البِقاعِ و البَهائمِ»؛ تقوای الهی پیشه کنید و پرهیزکار باشید نسبت به بندگان خدا (که همان حق الناس است) و حتی نسبت به سرزمین‌ها، شهرها و آبادی‌ها هم تقوا داشته باشید، چرا که در قبال آنها مسئول هستید. اما در شهرها و آبادی‌ها چه چیزی است که ما در قبال آنها مسئولیت داریم؟ در شهرها درختان، گیاهان، زراعت، کشاورزی، حیوانات، حشرات و ... هستند و زیست دارند و ما در قبال آنها مسئولیت داریم. حضرت در ادامه کلامشان می‌فرمایند: «فإنّکُم مَسؤولُونَ حتّی عنِ البِقاعِ و البَهائمِ» شما مسئول هستید نسبت به سرزمین‌ها، ابنیه، ساختمان‌هایی که از دیرباز بوده‌اند و به ما رسیده‌اند و بهائم یعنی حیوانات دریا و خشکی که نسبت به همه آنها ما مسئولیت داریم؛ امیدواریم که جزو کسانی باشیم که در زمره دسته سوم قرار بگیریم. بی‌تفاوت نباشم، تخریب‌گر نباشیم، بلکه از دیدگاه الهی و با تأسی به حضرت علی(ع) خودمان را در قبال محیط زیست مسئول بدانیم.