یکی از رخدادهای بسیار مهم و تأثیرگذار تاریخ اسلام، ماجرای مباهله است. مباهله یعنی چند نفر که با یکدیگر اختلاف نظر دارند در یک جا جمع شوند و از خدا بخواهند فرد یا گروه باطل را مجازات کند. در روز 24 ذی‌الحجه سال نهم یا دهم هجری، گروهی از مسیحیان نجران برای مباهله با پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان (امام علی(ع)، حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)) در مکانی گرد آمدند، ولی مسیحیان از ترس شکست، از مباهله صرف‌نظر کردند. این ماجرای تاریخی که آیه‌ای در قرآن نیز به همین مناسبت نازل شده و به آیه مباهله معروف است، در بیشتر منابع معتبر شیعه و اهل سنت آمده و بیانگر فضیلت و جایگاه والای اهل‌بیت پیامبر(ص) است. به مناسبت بیست و چهارم ذی‌الحجه، سالروز واقعه مباهله، در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

اگر موافق باشید گفت‌وگو را با معنای مباهله و بیان مختصری از این واقعه تاریخی آغاز کنیم.

بیست و چهارم ماه ذی‌الحجه یکی از اعیاد بزرگ اسلامی و به روز مباهله معروف است. مباهله از کلمه بهل می‌آید. بهل یعنی به خود واگذار کردن. مباهله یعنی چند نفر که با هم اختلاف دارند در یک‌جا جمع شوند و با تضرع به درگاه خدا از او بخواهند طرفی را که باطل است، مجازات کند و به عبارتی او را به خدا واگذار کنند. ماجرای مباهله که آیه‌ای هم در قرآن به نام آیه مباهله به همین مناسبت نازل شده از آنجا آغاز شد که رسول خدا(ص) پس از بعثت، سران کشورها، قبایل و ادیان دیگر را به اسلام دعوت کردند؛ نامه‌ای هم به اهل نجران نوشتند و آن‌ها را به اسلام فراخواندند و گفتند در صورت نپذیرفتن اسلام باید جزیه (نوعی مالیات) بپردازید. نجران منطقه‌ای در مرز حجاز و یمن بود که 70قریه داشت و ساکنان آن مسیحی بودند. خدا در آیه 64 سوره آل‌عمران به پیامبر(ص) فرمود: «به اهل کتاب بگو بیایید از آن کلمه حق که میان ما و شما یکسان است پیروی کنیم که به جز خدای یکتا را نپذیریم و چیزی را با او شریک قرار ندهیم...». یعنی وجه مشترک ما خداپرستی است و باید با هم گفت‌وگو کنیم. منظور از اهل کتاب، مسیحیان و یهودیان هستند. در سال نهم هجری که عام الوفود خوانده شده و هیئت‌ها و نمایندگان برای گفت‌وگو با پیامبر اسلام(ص) از مناطق مختلف به مدینه می‌آمدند، گروهی از کشیشان و اسقف‌های نجران برای دیدار آن حضرت به مدینه آمدند. نخستین موضوعی که درباره آن میان حضرت محمد(ص) و مسیحیان گفت‌وگو شد، درباره حضرت عیسی(ع) بود. پیامبر(ص) گفتند: عیسی(ع) بنده خداست. ولی مسیحیان گفتند: عیسی پسر خداست. پیامبران دیگر پدر دارند ولی عیسی پدر ندارد. در اینجا آیه59 سوره آل‌عمران نازل شد: «همانا مثل آفرینش عیسی همچون مثل آفرینش آدم است که او را از خاک ساخت». ولی مسیحیان بر گفته خود پافشاری کرده و عیسی را فرزند خدا دانستند. در این هنگام آیه 61 سوره آل‌عمران یعنی همان آیه مباهله به پیامبر(ص) نازل شد: «هرگاه پس از علم و دانشی (که درباره مسیح) به تو رسیده باز کسانی با تو به ستیز برخیزند به آن‌ها بگو بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را و شما هم زنان خویش را دعوت کنید؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم». پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) مسیحیان را به مباهله دعوت کرد و آن‌ها هم پذیرفتند و در روز 24 ذی‌الحجه با گروهی به مکان تعیین شده آمدند. پیامبر هم امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را که کودک بودند، با خود آوردند. مسیحیان وقتی دیدند پیامبر(ص) افراد خانواده‌اش را که عزیزترین کسانش هستند، با خود آورده، ترسیدند و گفتند: محمد اگر شک داشت و به خود مطمئن نبود، عزیزانش را برای مباهله نمی‌آورد و از ترس نفرین و عذاب الهی از مباهله منصرف شدند و جزیه را قبول کردند.

حضرت رضا(ع) در حدیثی فرموده‌اند: مباهله مزیت و شرفی است که هیچ کس در آن بر اهل بیت(ع) پیشی نگرفته است. دلایل اهمیت مباهله چیست؟

مباهله از یک سو نشانه فضیلت والای اهل بیت پیامبر(ص) نزد خداست و از سوی دیگر نشان می‌دهد امام علی(ع)، حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، عزیزترین افراد برای رسول خدا(ص) هستند. این شأن و جایگاه ویژه تا جایی است که در آیه مباهله، حضرت علی(ع) «انفس» یعنی جان پیامبر(ص) نامیده شده است. در روایتی در صحیح مسلم آمده: معاویه به سعد بن ابی‌وقاص گفت: چرا سب علی نمی‌کنی. چون سال‌ها امام علی(ع) را در منبرها سب(نفرین) می‌کردند و به ایشان ناسزا می‌گفتند. سعد به معاویه گفت: چند ویژگی در علی است که به من اجازه سب نمی‌دهد. یکی از آن‌ها این است ایشان در آیه مباهله جان پیغمبر(ص) خطاب شده است. در قرآن گاهی برای مفرد، واژه جمع آمده؛ چنان‌که در این آیه امام علی(ع) انفس و حضرت زهرا(س)، نساء نامیده شده‌اند. در آیه مباهله امام حسن(ع) و امام حسین(ع) پسران پیامبر(ص) خوانده شده‌اند. زمانی هارون‌الرشید از موسی بن جعفر(ع) پرسید: چرا به شما فرزندان رسول‌الله(ص) می‌گویند در حالی‌که شما نوه‌های ابوطالب هستید؟ چون در عرب فقط فرزندان پسرانشان را فرزندان خود می‌دانستند. حضرت به همین آیه استناد کرده و فرمودند: قرآن امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را ابنا خوانده است و گفتند: طرز فکر تو مربوط به جاهلیت است.

حضور حضرت زهرا(س) در ماجرای مباهله از نظر نشان دادن جایگاه و نقش اجتماعی زنان در اسلام چه اهمیتی دارد؟

مباهله به خوبی بیانگر جایگاه والای زن در دین اسلام است. پیامبر(ص) در ماجرای مباهله می‌توانستند سلمان و ابوذر و دیگر یارانش را بیاورند ولی دخترشان را آوردند. نکته قابل توجه اینکه در آیه مباهله، واژه نسا که به معنای وجود مبارک حضرت فاطمه(س) است پیش از  انفس و  ابنا آمده. این‌ها اتفاقی نیست و نشان می‌دهد اسلام برای زن ارزشی ویژه قائل است و طبق آیه صریح قرآن، زنان هم می‌توانند در دفاع از حق و عرصه‌های اجتماعی حضور داشته باشند.

ماجرای تاریخی مباهله صرفاً در منابع تشیع آمده یا در کتاب‌های اهل سنت هم ثبت شده است؟

ماجرای مباهله هم در منابع شیعه و هم سنی مکرر آمده است؛ مرحوم علامه امینی در کتاب الغدیر نام 60 نفر از دانشمندان اهل سنت و کتاب را که داستان مباهله را در کتاب‌هایشان نوشته‌اند، آورده است. مرحوم آیت‌الله ری‌شهری کتاب بسیار خوبی به نام «فرهنگ‌نامه مباهله» دارد و در آن نام همه دانشمندانی را که ماجرای مباهله را نوشته‌اند ذکر کرده است.

مباهله چه پیام و درسی برای جامعه امروز ما دارد؟

مهم‌ترین درسی که از مباهله می‌توان آموخت، ایستادگی در برابر دشمن و دفاع از حق و حقیقت است. در دفاع از حق نباید به خود تردید راه داد. اگر تا آخرین لحظه، مقاومت و پایداری کنیم و از آرمان‌ها و اعتقاداتمان دست نکشیم، دشمن شکست می‌خورد و خودش عقب خواهد رفت. امام راحل با پیروی از آموزه‌های قرآنی اهل‌بیت(ع) این را به‌خوبی به ما نشان دادند. امروز هم رهبر معظم انقلاب نمونه‌ای از ایستادگی در برابر دشمن هستند و با اقتدار در برابر همه قدرت‌ها ایستاده‌اند.

خبرنگار: زهرا دلپذیر