اگرچه مداحی و نوحه‌خوانی موسیقی متن زندگی شیعه در همه ایام سال است، اما این موسیقی در محرم نوا و شور دیگری دارد و آنچنان گوش روح را نوازش می‌کند که حتی بی‌تفاوت‌ترین آدم‌ها هم نمی‌توانند از گوش سپردن به آن دست بکشند. برای همین هم مختصات و الزامات محرمی مداحی هم قطعاً متقاوت‌تر می‌شود تا جمعیت منحصربه‌فردی که به عشق امام حسین(ع) پای این خوان آمده‌اند، بهترین بهره‌ها را ببرند و باقی سال را هم پای این سفره بمانند. درباره بایدهای مداحی در ماه محرم با مرتضی طاهری، مداح اهل بیت(ع) گفت‌وگو کرده‌ایم.
برای آنکه مداحی بتواند در کنار شور، شعور و بصیرت را هم به جامعه هدف و مخاطبان بدهد، باید چه رویکردی در مداحی‌ها اجرا شود؟
ماه محرم فصل حضور پرشورتر و پررنگ‌تر مردم در مساجد، هیئت‌ها و جلسات اهل بیت(ع) است که می‌طلبد از این فرصت برای تبیین معارف اهل بیت(ع) در جلسات عزاداری استفاده شود؛ ارائه مطالب معرفتی توأم با تذکرات اخلاقی، بازخوانی اجتماعی و امروزی آموزه‌های اهل بیت(ع)، آگاهی دادن نسبت به زندگی و معارف نورانی آن حضرات(ع) الزاماتی است که می‌توان در مداحی‌ها رعایت کرد و به‌تبع آن در کنار شور و هیجان ذاتی محرم، شعور و بصیرت حسینی را هم ایجاد کرد و افزایش داد. به ویژه آنکه مداحی، هنری مرکب از هنرهای متنوع همچون شعر و موسیقی است و چون مردم هنر را دوست دارند و ذاتاً نسبت به آن اقبال می‌کنند اگر این هنر به خدمت محتوا و مطالب فاخر، ریشه‌دار و عمیق و برگرفته از متون دینی و روایی دربیاید در ضمیر ناخودآگاه مخاطب می‌نشیند و اثر خود را می‌گذارد. بنابراین نیاز است برای اثرگذاری حداکثری این هنر برنامه‌ریزی و محتوای جذاب را در قالب آن عرضه کنیم.
آیا صرف گریه گرفتن از مستمع و مخاطب در مداحی به هر وسیله‌ای جایز است و این با کارکرد و روح مداحی جور درمی‌آید؟
یکی از کارکردهای مداحی و روضه‌خوانی، اشک گرفتن از مستمع است، اما نباید به هر وسیله‌ای برای این اشک گرفتن متوسل شد و به گونه‌ای که در شأن مجلس و عزاداران آل الله(ع) باشد، عمل کرد. برعکس اگر بتوانیم با بیان هنرمندانه اتفاقات و حوادثی را که در طول واقعه کربلا رخ داده، برای مردم بیان کنیم کمتر کسی در مقابل شنیدن آن مصائب و آن حجم از عظمت ایمان و باور و ایثار تاب می‌آورد، بلکه سر تعظیم فرود آورده و تسلیم این عظمت می‌شود و همین هم برای جاری کردن اشک مستمع کافی است و دیگر لازم نیست برای گریاندن مستمعان به سخنان دور از واقع و گزارش‌های غیرمستند متوسل شویم که گریه بر این مطالب غیرواقع صحیح نیست.
آیا می‌توان از مداحی انتظار کارکردهای سیاسی هم داشت یا اساساً مداحی نباید به مباحث سیاسی ورود داشته باشد و صرف ذکر مصائب اهل بیت(ع) در آن کفایت می‌کند؟
یکی از مسئولیت‌هایی که رهبر معظم انقلاب در قالب جهاد تبیین بر دوش مداحان گذاشته‌اند، اشاره به مسائل روز اعم از سیاسی، اجتماعی و... در مداحی‌هاست؛ بنابراین بیان این موارد در عصر انقلاب و عصر ظهور و بروز مقاومت در منطقه از وظایف ذاتی مداحان و مداحی است به عبارت دیگر، نمی‌توان مسائل سیاسی جهان اسلام همچون غزه را جدا از واقعه کربلا بدانیم؛ چرا که آنچه رژیم صهیونیستی در نزدیک به ۱۰ ماه گذشته در غزه رقم‌زده، به نوعی عینیتِ بخشی از جنایات یزید و مزدورانش در کربلا است! مداحی نباید و نمی‌تواند به این‌ها بی‌تفاوت و بی‌اعتنا باشد و درباره شمر و یزید زمان و حسین(ع) زمان موضع‌گیری و روشنگری و بصیرت افزایی نکند؛ چون یکی از فلسفه‌های اصلی جلسات حسینی همین معرفت به دوست و دشمنِ آل الله(ع) و تولی و تبری نسبت به آن‌هاست. این جنس از نگاه سیاسی و دغدغه‌مندی نسبت به مسائل روز، الزام مداحی است، اما جای طرح مباحث اختلافی و جناحی و خارج از دایره اخلاق که منجر به درگیری و تفرقه و دوقطبی شدن جامعه می‌شود، جایز نیست. برای همین هم از آسیب‌های بزرگ عرضه مداحی بی‌تفاوتی است، اگرچه بی‌تفاوتی مداحان به جنایات رژیم صهیونیستی امروز خوشایند عده‌ای است، اما قطعاً این مداحی مورد تأیید ائمه(ع) نیست، چنان‌که از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده که فرمودند: «اگر کسی از شنیدن خبر باز کردن خلخال از پای دختریهودی بمیرد، بجاست!».
در سال‌های اخیر شاهد سبک‌های به روز و جوان‌پسند در عرصه مداحی هستیم. ارزیابی شما درباره این سبک‌ها چیست و اصلاً مداحی فضا و ظرفیت برای ارائه سبک‌های جدید را دارد؟
مداحی‌های سنتی چون ریشه در علم و فرهنگ ما دارد، فاخر و ماندگار هستند. در حال حاضر نیز هرگاه مداحان جوان از سبک‌های سنتی استفاده می‌کنند، تأثیرگذاری زیادی روی مخاطبان خود می‌گذارند، با این حال نوآوری و ابداع در جامعه‌ای که همه چیز در آن دچار تغییر و دگرگونی شده است، ایرادی ندارد اما به شرط آنکه خاص آن جلسه باشد، نه اینکه سبک خدای ناکرده مبتذل و مجالس لهو و لعب باشد و باید سبک‌های جدید را با سبک‌های مبتذل مرزبندی کرد.
یکی از آسیب‌های مهم مداحی بی‌تفاوتی و نیز مخطوط کردن دستگاه سیدالشهداء(ع) و مداحی با پیرایه‌های نامربوط و انحرافی و مسائل ناپسند از منظر آموزه‌های اهل بیت(ع) است. بنابراین از بیانات رهبر معظم انقلاب این آسیب‌ها استخراج و در طول سال تلاش می‌شود با اهتمام جامعه مداحی و نیز مسئولان، نسل جدید مداحی با رویکرد دغدغه‌مندی و دردمندی نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی، تربیت و آموزش داده شوند. اگرچه جلسات و مداحی‌های همراه با ابداع و نوآوری، مخاطب بیشتری دارند، اما نباید به اسم خلاقیت به هر وسیله‌ای متوسل شد، بلکه باید هنر مداحی را طوری به کار گرفت که بر مخاطب اثر داشته باشد.
نقش مداحان و هنرمداحی در عرصه جهان تبیین چیست و با چه کیفیتی باید وارد این عرصه شوند؟
جهاد تبیین نیاز به آموزش دارد و اگر کسی فی البداهه بخواهد به این عرصه قدم بگذارد، شاید نتیجه، ضد جهاد تبیین شود و اثر معکوس داشته باشد. جهاد تبیین باید هنرمندانه، به‌جا، کوتاه و با جنبه تلنگری باشد تا در ذهن و عمق فکر مخاطب بنشیند. اگر یک سخنران در بیان جملات و کلمات کم بیاورد، سخنانی بی‌ربط بر زبان می‌راند که می‌تواند به ضد جهاد تبیین تبدیل شود.
تعبیر رهبری معظم انقلاب از مداحی به «صدای رسای انقلاب» را هم می‌توان به نوعی به جهاد تبیین مرتبط دانست؛ یعنی با صراحت و بدون مسامحه و رعایت ظرافت‌ها و هنرمندی با مردم سخن گفتن؛ اگر مداحان هنر نهفته در مداحی را به خدمت جهاد تبیین بیاورند و هنرمندانه از آن در این میدان بهره بگیرند، اتفاقات مبارکی رخ می‌دهد.
خبرنگار: آمنه مستقیمی
نظر شما