هم اکنون بیش از سه هزار و 570 منطقه آزاد و ویژه در 33 کشور جهان وجود دارد که 150 میلیون شغل ایجاد کرده و نزدیک به 500 میلیارد دلار گردش مالی در اقتصاد جهانی را به خود اختصاص داده اند. در ایران نیز تشکیل هفت منطقه آزاد و 64 منطقه ویژه به منظور پشتیبانی از تولیدات داخلی و توسعه صادرات غیر نفتی مصوب شده که 17 منطقه ویژه فعال بوده و 150 هزار شغل در کشور ایجاد کرده است.

نگاهی به تجربه دیگر کشورها نظیر امارات نشان می‌دهد، مناطق آزاد تجاری در این کشور آنقدر پررونق است که ۳۱ درصد از کل حجم تجارت این کشور را به خود اختصاص می‌دهد. در ترکیه و چین نیز  وضعیت به همین منوال است. این در حالی است که در ایران روند افزایشی واردات نسبت به حرکت لاک پشتی و کند صادرات در مناطق آزاد سبب شد تا حتی معاون اول رئیس‌جمهور، از این روند انتقاد کند.

جهانگیری می‌گوید: به رغم اینکه انتظار داشتیم با ایجاد این مناطق، در صادرات و توسعه کشور تحولی ایجاد شود، متأسفانه آن طور که باید به اهداف خود نرسیدیم و هم اکنون شاهدیم سهم مناطق آزاد از واردات بیش از صادرات است و به نظر می‌رسد، باید به آسیب شناسی این موضوع بپردازیم که چرا نتوانستیم به اهداف مد نظر در مناطق آزاد دست یابیم.

برخی کارشناسان  معتقدند، برداشتن قيد تعرفه‌ها از كالاهاي ورودي عاملي شد كه درهای این مناطق هرچه بيشتر روي كالاهاي خارجي گشوده شود، به طوری که آمارهای رسمی نشان می‌دهد، در طول يك سال گذشته دو ميليون و 539 هزار تن كالا از گمركات كيش، قشم، چابهار، منطقه آزاد انزلي، اروند، چابهار، حسن رود و منطقه آزاد جلفا وارد كشور شده و در مقابل اين ميزان واردات، در سال 1393 حدود 703 هزار تن كالا صادر شده است.

محسن  شرکا، فعال اقتصادی با انتقاد از وضعیت مناطق آزاد، در گفت‌وگو با خبرنگار ما  می‌گوید: مناطق آزاد در دیگر نقاط جهان برای آزاد کردن جغرافیایی از کشور به منظور جهش صادرات است، اما در کشور ما مناطق آزاد با نگاه متفاوتی اداره شده و از مسیر اصلی خود خارج  و تعریف آن نیز عوض شده است. وی فاصله گرفتن مناطق آزاد از مأموریتهای محوله را نتیجه دو عامل سوء مدیریت و عدم نظارت می‌داند و می‌افزاید: ما در جهت راهبردی تعریف شده برای این مناطق حرکت نکردیم و از هدف ایجاد این مناطق فاصله زیادی  گرفتیم و از آن سو نیز شاهد این هستیم که نهادهای نظارتی به موقع  وارد عمل نشدند و گذاشتیم  قطار برنامه ها از روی ریل خارج شده و در مسیری  اشتباه به حرکت خود ادامه دهد.

اما محمد مهدی مروج الشریعه، مدیر عامل منطقه ویژه اقتصادی سرخس در گفت‌وگو با خبرنگار  ما  می‌گوید: درست است که مناطق آزاد کمتر به اهداف خودشان رسیده‌اند و به طور نسبی با کاستی هایی در  حوزه عملکرد آنها مواجه بوده ایم، ولی باید اذعان داشت، اینها دروازه‌های طلایی  برای جذب سرمایه گذاری‌های خارجی هستند.

وی با اشاره به اینکه تبدیل مناطق  ویژه دوغارون و سرخس به آزاد هم اکنون در دست پیگیری است، می‌افزاید: اگر بازارهای خرده فروشی و این جریان نظام مند ورود کالا به صورت شناسنامه دار از مناطق آزاد و ویژه دنبال نشود، شاهد ورود کالاها از مبادی غیر رسمی  به صورت قاچاق خواهیم بود و معتقدم که واردات کالاهای مصرفی خانوارها در برابر دیگر ظرفیتهای  نهفته در مناطق آزاد، سهم ناچیزی  را به خود اختصاص می‌دهد.

اکبر ترکان، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نیز با اشاره به اینکه مناطق آزاد تبدیل به حیاط خلوتی برای واردات کالا شده است، می‌گوید: باید بسترهای لازم را برای تشویق سرمایه گذار به حضور در مناطق آزاد فراهم کنیم تا بدین ترتیب این مناطق احیا شوند، در این راستا با ترغیب واحدهای تولید و صادر کننده، به دنبال این هستیم که صنایع صادراتی در این مناطق فعال شوند که این  امر به توسعه درون‌زا منجر خواهد شد و ظرفیتهای محلی را نیز همراه خواهد کرد که خود مانع فساد و قاچاق است.