چهل و ششمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو از ۲۱ جولای شروع شده و تا ۳۱ جولای هم در دهلی نو کشور هندوستان ادامه خواهد داشت در این اجلاس که ۲۷ مکان پیشنهادی برای ثبت در فهرست جهانی مورد ارزیابی اعضا قرار می‌گیرد، ایران هم پرونده هگمتانه و مرکز تاریخی همدان را ارائه کرده است تا یکی از پرونده‌هایی باشد که فهرست ۲۷ اثر جهانی ایران را کامل می‌کند.

نماینده قطر در این نشست بیان داشت: هگمتانه جایی بوده است که تمدنایران از آنجا شکل گرفته است.

نماینده راوندا هم با حمایت از نظر نماینده قطر در این مورد گفت: هگمتانه باید سال‌ها قبل در فهرست جهانی ثبت می‌شد.

با تایید نمایندگان ترکیه و کنیا از موقف نمایندگان قطر و راوندا هگمتانه به صورت رسمی در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

پیرو ثبت جهانی هگمتانه علی دارابی معاون میراث فرهنگیایران گفت: این محوطه با شواهدی بی نظیر از دوره ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی به ثبت جهانی رسید. ایکوموس پرونده ایران را که شامل محوطه باستانی و مرکز تاریخی شهر همدان بود دیفر کرد. اما با مشورت‌های کارشناسی اصلاح آن در دستور کار قرار گرفت.

هگمتانه شهر شاهان

هگمتانه شهری شگفت‌انگیز است که در دل بافت تاریخی همدان و به‌عنوان یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین جاهای دیدنی همدان شناخته می‌شود. 

شهر تاریخی هگمتانه چون در میان تپه‌ای وسیع قرار گرفته، به آن تپه هگمتانه هم می‌گویند. باتوجه‌به وسعت ۳۰ هکتاری، اینتپه به‌عنوان پهناورترین تپه باستانی در تمام ایران شناخته می‌شود؛ البته وسعت این منطقه با محاسبه بخش‌های قدیمی به بیشتر از ۳۵ هکتار هم می‌رسد. حدود ۱۰ هکتار از این شهر مالک شخصی داشت؛ اما در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ خریدند و به شهر تاریخی اضافه کردند.

معماری و نقشه منظم، معابری که سنگ‌فرش شده‌اند، آجرهایی مربعی‌شکل، شبکه‌ آب‌رسانی بزرگ و باورنکردنی، حصاری طولانی و بزرگ و خیلی موارد دیگر باعث شده تا شهر باستانی هگمتانه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری بزرگ و مهم در همدان شناخته شود.

این شهر زیبا و مهم، زمانی اولین پایتخت ایران بود و از معدود شهرهای باستانی جهان است که همراه آتن در یونان،شوش در خوزستان و رُم در ایتالیا هنوز پابرجا مانده است. هرودوت ساخت این شهر را به دیاکو نسبت داده و گفته که ۷ دیوار داشت که هرکدام از آن‌ها به رنگ یکی از سیاره‌ها بود. هگمتانه که دیرینگی آن به دوره مادها برمی‌گردد در تاریخ۲۴شهریور۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید.

معنای هگمتانه چیست؟

شاید بخواهید بدانید از شهر تاریخی هگمتانه با چه عناوین دیگری یاد می‌شود و اصلاً هگمتانه به چه معناست. گفتنی است در سنگ‌نوشته‌ای که از بیستون مربوط به دوران داریوش اول به‌جامانده از هگمتانه تحت عنوان «همگمتان» به زبان پارسیباستان، «آ-ک-م-د-ن» به زبان عیلامی و «آ-گ-م-ت-ن» به زبان اکدی نام‌برده شده است. همچنین یونانی‌ها این شهر تاریخی را به زبان یونانی «اکباتانا» یا «اگباتانا» و یا «اکباتانیسپارتیوروم» می‌نامیدند.  به زبان لاتین به این شهر «آحمت» در زبان آرامی «آحمتن» و «همتن»، در زبان ارمنی «اکبتن» و در زبان فارسی میانه همان همدان گفته می‌شود.

اما معنی هگمتانه چیست؟ تاریخ‌شناسان و زبان‌شناسان معتقدند این واژه به معنای محل گرد هم آمدن است و از کلمه‌ی«هنگمت» ریشه می‌گیرد. به نظر می‌رسد این مکان حتی پیش از دوره مادها محل گردآمدن مردم بوده باشد و علت این نام‌گذاری هم همین است.

شهر هگمتانه و تاریخ آن 

نمی‌توان از شهر تاریخی هگمتانه حرف زد و به سراغ سیرتاریخی آن نرفت. همان‌طور که می‌دانیم مادها گروهی از آریایی‌ها بودند که با غلبه بر قوم عاشور توانستند اولین پادشاهی ایرانی را تأسیس کنند. از آثاری که از ایران باستان به‌جامانده می‌توان تخمین زد که این شهر تاریخی توسط مادها در قرن ۱۷ پیش از میلاد شکل‌گرفته و در حقیقت اولین پایتخت پادشاهان ایرانی بوده. اما این شهر تاریخی تنها شامل کاخ‌ها و عمارت‌ها و آثار مربوط به دوره ماد نیست و از آثار به‌جامانده در آن می‌توان گفت پس از مادها، هخامنشان و اشکانیان هم از آن بهره برده‌اند.

این شهر باستانی با چنان مصالح مستحکمی ساخته شده که در کنار آتن در یونان و رم در ایتالیا جز تنها شهرهای باستانی سالم به‌جامانده از دوران باستان به شمار می‌رود.

مادها و شهر هگمتانه

هرودوت تاریخ‌نگار یونانی از شهر تاریخی هگمتانه در نوشته‌های خود تحت عنوان شهری متعلق به مادها یاد کرده و معتقد بوده این شهر در ۸۰۰ پیش از میلاد توسط مادها به عنوان پایتخت انتخاب شده است. او این شهر را مجموعه‌ای شاهانه توصیف کرده که بر روی تپه‌ای بزرگ قرار گرفته و هفت دیوارمتحدالمرکز داشته است. بخش داخلی هر دیوار از بخش خارجی آن ارتفاع بیشتری داشته است.

بعضی باستان‌شناسان معتقدند که شهر تاریخی هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه‌ای ساخته شده. عده‌ای هم احداث آن را به فرورتیش، سومین پادشاه سلسله‌ ماد نسبت می‌دهند. اما طبق اطلاعات دانشنامه‌ ایرانیکا، پادشاهی‌ماد توسط دیااکو تأسیس و شهر هگمتانه به‌عنوان پایتخت آن انتخاب شده است.

گفتنی است در سکه‌های کشف ‌شده از دوران ساسانیان،«اهمتان» به‌عنوان محل ضرب معرفی شده و همچنین اولینمتونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آن‌ها ذکر شده، تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم است. در این نوشته‌ها  از «مادای»یا «آمادای» به عنوان قوم و قلمرو ماد یاد می‌شود.

هگمتانه در دوران هخامنشیان و اشکانیان

همان‌طور که پیش‌تر گفتیم شهر تاریخی هگمتانه در دوران هخامنشیان هم استفاده داشته و در حقیقت پایتخت تابستانی سلسله هخامنشی به شمار می‌رفته؛ گرچه پس از اینکه هخامنشیان بر مادها غالب شدند این شهر باستانی هیچگاه اهمیت و شکوه سابق را پیدا نکرد اما به دلیل قرارگیری در مسیر راه شاهی موردتوجه هخامنشیان بود و به آبادی آن اهمیت می‌دادند.

گفته می‌شود در زمان داریوش سوم و جنگ با اسکندر مقدونی،هگمتانه تبدیل به ویرانه شده بود و داریوش دستور داد در مرکز شهر قصر یا کوشکی بسیار بزرگ ساخته شود. کوشکی که دارای ۳۰۰ مخفیگاه برای گنجینه‌های شاهی بود و هشت در آهنی از آنها محافظت می‌کردند.

بر اساس سنگ‌نوشته‌ای یونانی که از مجسمه هرکول در بیستون به‌دست‌آمده و متعلق به ۱۴۸ قبل از میلاد است، می‌توان گفت شهر تاریخی هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد اول اشکانی همچنان به حیات خود ادامه می‌داده. همچنین از متون تاریخی درمی‌یابیم که آنتیوخوس هفتم در ۱۳۰ قبل از میلادبرای بازگرداندن قدرت سلوکیان در ایران برای مدت کوتاهی در هگمتانه به سر برده است. تیگران دوم هم سال پس از آن به جهت حمله به مهرداد دوم مدتی در هگمتانه اقامت داشته و سلسله اشکانیان از هگمتانه به عنوان پایتخت پادشاهی خود و همچنین ضراب‌خانه سلطنتی بهره می‌برده‌اند.

معماری و هنر در هگمتانه

شهر تاریخی هگمتانه دارای قلعه‌های تودرتو با طراحی دقیق و پیشرفته و مساحتی حدود ۳۵ هکتار است. در کنار این هفت قلعه درهم‌پیچیده که با مهندسی خاصی ساخته شده‌ بودند، واحدهای مسکونی قرار داشتند. تاریخ‌شناسان معتقدند قوم ماد از پادشاه خود دیااکو خواسته بودند محل سکونتشان نزدیک به کاخ سلطنتی باشد. هر کدام از این قلعه‌ها کاربرد خاص خود را داشتند. آخرین قلعه همان قلعه پادشاه بوده و طبق متون تاریخیدیااکو به تقلید از بابلیان، دستور داده کنگره‌های هر قلعه رنگ خاصی داشته باشد. هرکدام از این کنگره‌ها به ترتیب از اول تا هفتم این رنگ‌ها را داشته‌اند: سفید، سیاه، ارغوانی،آبی، نارنجی، سیمین و زرین.

گفته می‌شود فضای بیرون دیوار قلعه مانند حصار شهر آتن بوده است. از نوشته‌های مورخین یونانی می‌توان دریافت که این قصر دارای تزیینات مختلفی شامل طلاکاری، نقره‌کاری،جوهرکاری و کنده‌کاری بوده و درها و رواق‌ها و ستون‌های بسیارباشکوهی داشته.

پس از حفاری‌های گسترده‌ای که در شهر تاریخی هگمتانه در سال ۱۳۶۲ توسط دکتر صراف انجام شد بقایای معماری خشتی بزرگی که با معماری پیشرفته و مهندسی دقیق ساخته شده بود، در این محوطه کشف شد. این سازه‌های خشتی شامل واحدهای ساختمانی ۵/۱۷ در ۵/۱۷ متر است. هر کدام این واحدها دارای پیشخوانی مقابل یک تالار مرکزی به همراه اتاق‌های جانبی و دو انبار با محیط کوچک در قسمت انتهایی هستند.

پلان این سازه‌های خشتی کاملاً قرینه بوده و در هر ۳۵ متر یک معبر یا کوچه وجود دارد که واحدهای مسکونی بین آنها قرار گرفته‌اند. حصارهایی دورتادور این مجموعه را پوشانده و در فواصل ۹۰ متری، برج‌هایی مربع‌شکل در میانشان ساخته شده. به نظر می‌رسد تاریخ ساخت مجموعه معماری درون حصارها متعلق به دوره اشکانی باشد. برخی معتقدند که این مجموعه روی آثار قدیمی‌تر ساخته شده‌ است.

همان‌طور که بیان شد یکی از ویژگی‌های متمایز و جالب‌توجه شهر تاریخی هگمتانه سیستم آبرسانی بسیار پیشرفته و منظم آن است. در حقیقت شبکه آبرسانی این شهر به نحوی طراحی شده بوده که در فاصله میان کانال‌های آب راه‌های عبوری به عرض ۳/۵ متر وجود داشته است. این راه‌های عبور از شمال شرق تا جنوب غرب امتداد داشته و کف این مسیرها را آجرهای مربع یک‌شکل پوشانده بوده است. با این شکل طراحی سیستم آب‌رسانیاز هدررفت آب کاملاً جلوگیری می‌شد و مردم می‌توانستند به‌راحتی و به یک اندازه به آب شهری دسترسی داشته باشند.

شاید این مسئله امروزه خیلی بدیهی به نظر برسد اما در آن سال‌ها که علم مهندسی شهری هنوز خیلی پیشرفت نکرده بوده، ساخت و طراحی چنین سیستم آب‌رسانی در شهر تاریخی هگمتانه نشانگر نبوغ مادها بوده است.

آثار تاریخی موجود در هگمتانه

این آثار که در راهروی غربی و تالار و بخشی از سرسرا به نمایش گذاشته شده شامل این موارد می‌شود: ستون، ته‌ستون، شالی، ساقه و سرستون‌های سنگی، خشت چهارگوش، کاسه، کوزه، انواع خمره‌های بزرگ و کوچک، ظروف شیشه‌ای،مجسمه‌های گلی، آبخوری، لیوان، تابوت سفالی، سنگ‌هایتزیینی، مهر شیشه‌ای با نقش نیایشگر، مهرهای تزیینیسنگی، استخوان، سر پیکان‌های مفرغی، پیکره‌های سفالیانسان، ستون کتیبه با خط میخی از دوره اردشیر دوم هخامنشی.

گفتنی است این آثار همگی از دروازه شیر سنگی، روستایشورین و دبیرستان ابن‌سینا کشف شده و متعلق به دوره‌های هخامنشی، ساسانی، اشکانی و نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد هستند.

این بخش از موزه شهر تاریخی هگمتانه که در راهروی شرقی و بخشی از سرسرا و محوطه اصلی قرار دارد، این آثار را در خود جای‌داده است: ظروف سفالی، حوض آب‌نما، قوچ سنگ، درب بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر، سنگ قبرهای دوره اسلامی با خط کوفی و ثلث و نستعلیق، تابوت‌هایی از سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی و خمره‌های سفالی با اندازه‌ها و طرح‌های مختلف برای نگهداری آذوقه و مایعات.

آثار این بخش از نواحی اسدآباد و برج قربان کشف شده و متعلق به دوران اسلامی اولیه، میانه و متأخر و دوران معاصر هستند.

آثار باستانی بسیار باارزش و گرانبهایی از شهر تاریخی هگمتانه کشف شده که اگر بازدید از این محوطه را دارید حتما باید قدری درباره آنها بدانید. از جمله این آثار شاخص باید از جام طلایی و کاسه سیمین که به آن تکوک زرین یا ریتون با سر شیر گفته می‌شود نام برد که متعلق به دوره هخامنشی است و در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. لوح زرین ارشام که بهخط میخی بر آن نوشته شده است هم از جمله آثاری است که باز هم متعلق به دوره هخامنشیان است. لوح داریوش دوم و جام نقره اردشیر یک و پایه ستون سنگی از دیگر آثار ارزشمندی دیگر به دست آمده از تپه هگمتانه هستند.

بازدید از هگمتانه

اگر قصد بازدید از شهر تاریخی هگمتانه را دارید ما فصول گرم‌تر مثل بهار و تابستان را پیشنهاد می‌کنیم چرا که همدان هوایی نسبتاً سرد دارد. شما می‌توانید در نیمه اول سال از ۹ صبح تا ۷ عصر و در نیمه دوم سال از ۹ صبح تا ۵ عصر از این مجموعه دیدن کنید. لازم به ذکر است برای بازدید بایدبرای هر نفر بلیت تهیه کنید.

راه‌های رسیدن به شهر هگمتانه

تپه هگمتانه در استان همدان، شهر همدان، انتهای خیاباناکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه قرار دارد. این تپه باستانی مهم به‌شکل پشته‌ای بیضی‌شکل است که درست در دل بافت قدیمی شهر همدان قرار گرفته است. رودخانه نظربیک، بلوار هگمتانه و ۲۴ متر سرگذر در ضلع جنوبی و شرقی این منطقه و بازار شهر همدان در ضلع غربی و بلوار الوند هم در ضلع شمالی قرار دارند.

برای رسیدن به همدان و بازدید از هگمتانه روش‌های مختلفیوجود دارد که شامل قطار، هواپیما، اتوبوس و ماشین شخصیاست.

قطار: نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به تپه هگمتانه، ایستگاه راه‌آهن همدان است که در جاده رباط‌شورین قرار دارد. ایستگاه راه‌آهن با هگمتانه ۱۶.۹ کیلومتر فاصله داشته و حدود ۲۵ دقیقه در راه هستید.

فرودگاه: فرودگاه بین‌المللی همدان در ۸کیلومتری شمال شرقی شهر، جاده اصلی تهران به همدان قرار دارد. آدرس سایت فرودگاه هم airport.ir است. فرودگاه همدان با تپه تاریخی ۹.۱ کیلومتر فاصله دارد و حدود ۱۴ دقیقه در راه هستید.

اتوبوس: همدان چند پایانه مسافربری دارد که شامل پایانهاتوبوس‌رانی بزرگ همدان، پایانه سفیدآبی و پایانه اکتابان می‌شود.

خودروی شخصی: اگر بخواهید با خودروی شخصی خودتان به همدان بروید، مسیر دسترسی و مدت‌زمانی‌که در راه هستید، به مبدا بستگی دارد.

خدابخش حکیمی-خبرنگار تحریریه جوان قدس