ضریح مطهر، گنبد، بدنه مناره‌ها، رواق‌ها، ازاره ایوان طلا و... همه را سیاه‌پوش می‌کردند. بر در و دیوار حرم پرچم و بیرق نصب می‌کردند تا مهیای دو ماه عزاداری محرم و صفر شوند. اجازه تولیت و مسئولان وقت را می‌گرفتند، خطبا، ملاها، مرثیه‌سرایان و حتی میهمانان را از پیش دعوت می‌کردند تا همه چیز به سامان باشد.
این‌ها بخشی از تشریفات و تدارکاتی است که در دوره قاجار هنگام برگزاری آیین‌های سوگواری انجام می‌شده است. در ادامه به بررسی بیشتر آن خواهیم پرداخت.
حضور همه اقشار در عزاداری‌های دوره قاجار
در مطلبی با عنوان «پیشینه عزای حسینی در ارض اقدس رضوی» که در یکم مرداد سال جاری منتشر شد، اطلاعاتی درباره پیشینه عزاداری ایام و لیالی محرم در حرم مطهر رضوی بیان کردیم. در این مطلب نیز به ادامه این تاریخچه تا پایان دوره قاجار خواهیم پرداخت.
همان‌طور که توضیح داده شد، نخستین گزارش برپایی مراسم ماه محرم در مشهد فعلی (نوغان قدیم) مربوط به اوایل قرن ششم قمری است و پیش از آن سابقه مدون و سند مشخصی از برگزاری این مراسم در این منطقه وجود ندارد. در ادامه، این آیین‌ها در دوران سربداران و پس از آن در دوران تیموریان حالت عمومی‌تری پیدا کرد و با روی کار آمدن صفویان، رونق و رواج بیشتری یافت.
در عصر قاجار نیز برپایی این‌گونه مراسم تقریباً با همان رونق دوره گذشته اما با نظم و تشریفات و وسعت بیشتری انجام می‌شد و همه اقشار و گروه‌ها در این عزاداری‌ها شرکت می‌کردند. افراد عادی با حضور در این مراسم و افراد متمول و صاحب منصب با برپایی مجالس عزا در خانه‌های بزرگ یا هیئت‌ها و تکیه‌های هر شهر، ارادت خود را به ائمه(ع) نشان می‌دادند. شاهان قاجار نیز از این عرض ارادت بی‌نصیب نبودند و نمونه آن، تکیه بزرگی بود که توسط ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۸۳ قمری ساخته و بعدها به تکیه دولت معروف شد.
انتظام عزاداری در حرم مطهر رضوی
در دوره قاجار نیز شهر مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان مهم‌ترین شهر مذهبی کشور محسوب می‌شد و همواره یکی از مراکز اصلی مراسم سوگواری ائمه(ع) به‌خصوص در ماه‌های محرم و صفر بود. چارلز ادوارد ییت در سفرنامه خراسان و سیستان خود به این موضوع اشاره کرده است: «... مهم‌ترین این سوگواری‌ها در دهه اول محرم و آخر ماه صفر انجام می‌شود. در این دوران علاوه بر ایام خاص، روزهای ماه محرم و صفر و ماه‌های دیگر مراسم برپا می‌شد».
حرم مطهر امام رضا(ع) نیز به عنوان کانون عزاداری در مشهد محسوب می‌شد و خواص و عوام برای شرکت در عزاداری‌های محرم و صفر در آنجا حضور داشتند. وضع و اجرای بهتر مقررات آستان قدس پس از کتابت طومار عضدالملک، نظارت بر اجرای مراسم را به دنبال داشت. آیین‌های عزاداری در حرم مطهر نیز به عنوان یکی از مراسم مهم با نظم بهتر و تشریفات بیشتر انجام و شامل این نظارت می‌شد. از بررسی سند ۱/۸۵۱۵ مورخ ذی‌الحجه ۱۲۹۴ که دستخطی از محمدسعید تولیت (سعیدخان مؤتمن‌الملک انصاری) است و سند ۶/۸۵۱۵ مورخ صفر ۱۳۰۸ قمری، چنین برمی‌آید که برپایی عزاداری در حرم مطهر مستلزم صدور مجوز از تولیت وقت و ارائه درخواست برای دریافت وسایل لازم بوده است و مسئولان هنگام اجرای برنامه بر حسن انجام آن نظارت داشتند. با توجه به وسعت برگزاری مراسم در این دوره، جمعیت عزاداران به غیر از مکان‌های قبلی مانند صحن عتیق، رواق دارالضیافه و مسجد گوهرشاد، در رواق گنبد الله‌وردی خان و گاه در اتاق تنظیف‌خانه سرکار فیض آثار نیز حضور پیدا می‌کردند. البته از بررسی محتوای موقوفه مظفرالدین شاه قاجار در ۱۳۱۹ قمری چنین برمی‌آید که علاوه بر مراسم جاری و عمومی در این ایام، مراسمی اختصاصی نیز در کشیکخانه خدام برگزار می‌شده است.
حرم مطهر رخت سیاه به تن می‌کرد
عزاداری در دوره قاجار نیز مانند هر دوره‌ای با آیین‌های خاص خود انجام می‌گرفت. در این دوره آیین‌هایی چون تعزیه و شبیه‌خوانی رواج یافت و لوازمی چون علم و کتل و پرده‌های شبیه‌خوانی و ... در مراسم استفاده می‌شد. وسایلی که اکنون دو نمونه به جا مانده از آن یعنی یک علامت فولادی زرکوب و یک پرده شبیه‌خوانی، در گنجینه تاریخ مشهد نگهداری می‌شود. علامت فولادی زرکوب یکی از دو علم موجود در موزه مرکزی آستان قدس رضوی است که در مطلبی با عنوان «دو نشان از عزای حسین(ع)» در سوم مرداد سال جاری به صورت کامل درباره آن توضیح داده شده است.
تدارکات و آماده‌سازی مکان برگزاری عزاداری در ایام شهادت ائمه معصومین(ع) به ویژه دهه اول محرم و آخر صفر نیز مطابق برنامه انجام می‌شد. این تدارکات شامل سیاه‌پوش کردن ضریح مطهر، گنبد، بدنه مناره‌ها، رواق‌ها، ازاره ایوان طلا و قسمت‌هایی از سقاخانه با پارچه‌های سیاه و پرچم و بیرق و نصب و تعویض پرده و چیدن چراغ و شمعدان در مکان‌های اجرای مراسم بود. سند شماره ۳۰۵۵۱ نمونه‌ای از اسناد تهیه پارچه برای ایوان طلا در روز عاشوراست.
اجرای تمام مراسم و برنامه‌های عزاداری در حرم مطهر هم مطابق مقررات و آیین‌نامه‌ها صورت می‌گرفت و افرادی به عنوان زیارت‌نامه‌خوان، مرثیه‌سرا، خطیب، ملا و... تعیین می‌شدند تا در مجلس عزا ذکر مصیبت کنند.
وقف هزینه عزاداری سیدالشهدا(ع) است
چگونگی تأمین هزینه برگزاری مراسم سوگواری محرم و صفر در حرم مطهر موضوع دیگری است که از بررسی برخی اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد، کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی اطلاعاتی درباره آن حاصل می‌شود. اسنادی که گاه مربوط به صورت‌هزینه‌های خرید و تهیه لوازم مورد نیاز برگزاری مراسم، مواجب خطیبان و ملاها و... بوده و گاه مربوط به موقوفات اختصاصی این امر می‌شده است.
همان‌طور که در مطلب گذشته هم اشاره شد در
چند صد سال گذشته موقوفات مختلفی به منظور برگزاری مراسم عزاداری در حرم مطهر اختصاص یافته است که قدیمی‌ترین موقوفه فعال آن توسط میرزا محمد مؤمن وقف شده و بر اساس وصیت شاه طهماسب دوم صفوی آخرین شاه صفوی بوده است.
این روال در دوره قاجار هم ادامه پیدا کرد و افراد مختلفی املاک زیادی را برای این موضوع وقف کردند. از نمونه موقوفات این دوره که بخشی از آن‌ها به منظور تأمین هزینه‌های عزاداری و امور مربوط به آن وقف شده، می‌توان به موقوفه سیدعلی فرزند سیداسماعیل درسال ۱۲۶۱ق، موقوفه امام‌وردی‌خان بیات مختاری و همسر وی آبجی سلطان در سال ۱۲۶۷ق، موقوفه فضل‌الله‌خان وزیرنظام در سال ۱۲۷۱ق و موقوفه عضدالملک معروف به «صدر دیوان»، متولی مشهور آستان‌قدس در دوره قاجار در سال ۱۲۷۴ق اشاره کرد.
نظر شما