به گزارش قدس خراسان، کلات در لغت به معنای دژ، بارو و قلعه است و به سرزمین دژهای نفوذناپذیر یا دژ خدای‌آفرین شهرت دارد. این شهر شاید با نام نادرشاه افشار عجین شده باشد؛ اما قدمت آن به پیش از اسلام برمی‌گردد. سرزمینی است با اسراری که هنوز رمزگشایی نشده و پر از زیبایی و شکوه طبیعی و تاریخی است.
برای نخستین بار از مشهد راهی این شهر تاریخی شدیم. در ۴۵کیلومتری کلات پس از طی کردن گردنه‌ها به دهستان زاوین رسیدیم؛ جایی که به گفته اهالی‌اش شهر آبشار و ابریشم است. در این شهر شغل خانوادگی مردم ابریشم‌بافی است و به قول زهرا فلاحتی شصت ساله که از ۱۰سالگی کنار مادرش ابریشم‌بافی را یاد گرفته و از ۱۲ سالگی به تنهایی مشغول به این کار است، در زاوین حدود ۳۰۰ کارگاه ابریشم‌بافی وجود دارد.
ابریشم‌بافی؛ شغل اجدادی زنان زاوین
او درباره جزئیات پارچه‌های تولیدی کارگاهش می‌گوید: پارچه‌های دانه‌اناری ساده را برای لباس مردانه و گلدارها را برای لباس زنانه استفاده می‌کنیم. این پارچه‌ها را با نخ مشکی و ابریشم قرمز به صورت دستی می‌بافیم. پیراهن‌های بچگانه و لباس عروس را نیز با تار و پود قرمز ابریشم تهیه می‌کنیم و برخی از پارچه‌های طرح‌دار نیز با رنگ‌های سفید، مشکی و زرد ترکیب می‌شوند.
فلاحتی درباره مراحل تولید نخ ابریشم توضیح می‌دهد: کرم ابریشم را با برگ‌های درخت توت پرورش می‌دهیم. در مرحله بعد که پیله‌های ابریشم را چیدیم، آن‌ها را در آب جوش می‌ریزیم. تارهای ابریشم خیلی باریک است و برای تولید ۱۰ سانتیمتر نخ ابریشم بیشتر از یک پیله استفاده می‌کنیم. مرحله بعد تمیز کردن ابریشم است که پس از ابریشم‌کشی اولیه انجام می‌شود؛ زیرا ابریشم خام ناخالصی‌هایی دارد که باید با یک دستگاه آن ناخالصی‌ها را بگیریم. در ادامه، نخ‌های ابریشمی را رنگ می‌کنیم و با آرد گندم چله‌ها را آهار می‌دهیم تا پس از چله‌کشی، نخ‌ها پرز ندهند.
این بانوی ابریشم‌باف ادامه می‌دهد: در گذشته با رنگ‌های طبیعی کار می‌کردیم؛ اما اکنون از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌کنیم و تنها چیزهایی که برای ابریشم‌بافی می‌خریم، تخم‌های نوغان و رنگ‌هاست و سایر کارها را خودمان انجام می‌دهیم.
او درباره زمان تولید نیز بیان می‌کند: پیراهن مردانه را چون پارچه ساده می‌خواهد و نیاز به طرح زدن روی پارچه ندارد، می‌توانیم سه روزه ببافیم و بدوزیم؛ اما بافت و دوخت پیراهن زنانه به دلیل طرح و نقشی که دارد، یک ماه زمان می‌برد.
فلاحتی با بیان اینکه محصولاتی همچون دستمال، شال، پیراهن زنانه و مردانه، دامن و بلوز، دستبند و بازوبند(زن‌پیچ) تولید می‌کنیم، می‌گوید: ارزان‌ترین محصول ما دستبند است که ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار تومان قیمت دارد. دستمال‌ها نیز ۵ میلیون تومان است و قیمت لباس کامل عروس و داماد با همه جزئیات آن ۴۰ میلیون تومان می‌شود.
این بانوی زاوینی که مربی ابریشم‌بافی در این شهر است، عنوان می‌کند: در زاوین حدود ۳۰۰ کارگاه ابریشم‌بافی وجود دارد. من هفت دوره آموزشی در این زمینه برای جوانان زاوین برگزار کرده‌ام که در هر دوره ۲۵ تا ۳۰ نفر در آن شرکت داشته‌اند.
او خاطرنشان می‌کند: پس از انقلاب عروسی‌ها دیگر به شیوه گذشته برگزار نمی‌شد. برای همین ابریشم‌بافی از رونق افتاده بود؛ اما اکنون دوباره این رشته صنایع دستی رونق گرفته است. در روستای لایین رسم است برای عروس و داماد یک دست لباس ابریشمی می‌خرند و فروش ما بیشتر در این زمینه است. در زاوین بیشتر خانواده‌ها خودشان برای عروس و داماد پیراهن ابریشمی تهیه می‌کنند و اگر تولیدکننده نباشند، آن‌ها را می‌خرند.
فلاحتی با بیان اینکه ما پارچه‌های باکیفیت ابریشمی با رنگ‌های گرانقیمت تولید می‌کنیم و به همین دلیل مشتری‌های ثابتی در این زمینه داریم، می‌افزاید: ابریشم‌بافی زاوین ثبت ملی شده است. به همین خاطر از اداره‌های میراث فرهنگی همه شهرها با ما تماس می‌گیرند و سفارش می‌دهند.
با خانم فلاحتی خداحافظی می‌کنم؛ اما به این می‌اندیشم که کاش این هنر اصیل زاوین با تغییراتی در رنگ‌ها و طرح‌ها در کنار طرح‌های سنتی آن بازار جهانی خود را پیدا کند؛ چرا که با تجاری‌سازی این محصول می‌توانیم ارزآوری خوبی برای کشور داشته باشیم.
شناسایی ۱۲۰ اثر تاریخی در شهرستان کلات
در ادامه به سمت دژ زیبای کلات می‌رویم؛ دژی که برای ورود به آن باید با احتیاط از یک تونل باریک عبور کرد. شهر در محاصره کوه‌های زیبای هزارمسجد است و با وجود این حصار زیبا، افق پیدا نیست. گنبد فیروزه‌ای مسجد کبود گنبد در شهر چشم‌نوازی می‌کند؛ مسجد جامعی که گنبدش شبیه هیچ مسجدی نیست و نقطه اوج قصه این مسجد دقیقاً همین‌جاست.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کلات را که برای خوشامدگویی آمده است، در این مسجد تاریخی می‌بینم. او در جمع خبرنگاران می‌گوید: سه ضلع میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان کلات تکمیل است و این شهرستان ظرفیت‌های بی‌نظیری در حوزه گردشگری دارد.
رمضانعلی فرهمند می‌افزاید: حدود ۱۲۰ اثر تاریخی در شهرستان کلات داریم که تقریباً ۶۲ اثر ثبت فهرست آثار ملی شده است. دو شهر ملی صنایع دستی نیز ثبت شده که روستای آغداش به‌عنوان گلیم و شهر لایین به عنوان نواربافی جزو روستا و شهرهای ملی صنایع دستی هستند که در اواخر سال ۱۴۰۲ ثبت ملی شدند.
او ادامه می‌دهد: مهم‌ترین آثار تاریخی کلات مسجدجامع کبودگنبد، عمارت خورشید، بند نادری، کتیبه نادری و برج ارغون‌شاه و مناطق نمونه گردشگری شهر کلات ارتکند و قره‌سو و حدود ۳۰ روستا و منطقه دیگر که می‌تواند گردشگر جذب کند؛ مانند روستاهای ایدلیک، آبگرم، قره‌سو، چرم‌کهنه، سینی‌نو و سینی‌کهنه، همچنین طبیعت رشته‌کوه هزارمسجد، جنگل‌های اورس و جنگل‌های پسته خواجه از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کلات بیان می‌کند: این شهرستان حدود ۱۲۰ واحد اقامتی شامل خانه‌مسافر و بوم‌گردی دارد که در چهار سال گذشته ایجاد شده است. سالانه حدود یک‌میلیون نفر از شهرستان کلات بازدید می‌کنند.
مسجد کبود گنبد و بی‌مهری اوقاف در بازسازی آن
در ادامه، رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره این مسجد تاریخی می‌گوید: بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی و گمانه‌زنی‌هایی که سال ۷۶ درباره مسجد کبودگنبد داشتیم، قدمت این مسجد به دوره سلجوقی می‌رسد؛ اما در دوره ایلخانی بازسازی و در دوره نادرشاه نیز دوباره بازسازی و استفاده می‌شود.
علی‌اکبر احمدزاده متذکر می‌شود: گنبد مساجد در دوره اسلامی روی شبستان‌هاست و ۹۰ درصد آن‌ها نیز روی شبستان جنوبی است؛ اما در این مسجد این‌گونه نیست و با توجه به اینکه از ساختار مسجد جداست، نشان می‌دهد که مسجد به این گنبد اضافه شده و گنبد به مسجد اضافه نشده است؛ چرا که گنبد در مساجد اسلامی به‌طور معمول روی شبستان جنوبی قرار می‌گیرد؛ اما در این گنبد، پایه، ساقه و خود گنبد دیده می‌شود در صورتی که گنبدها در دیگر مساجد این‌طور نیستند.
او ادامه می‌دهد: با توجه به قرارگیری گنبد احتمالاً اینجا پیش از اسلام ساخته شده و کارکرد مذهبی مانند آتشگاه داشته است. در دوره قاجاریه حمام و بازار هم به آن اضافه شده که حمام آن بیرون از این مجموعه است. در زیر گنبد سنگ قبر حمید محمدخان برادر یلنگتوش‌خان مرمتگر مسجد، فتحعلی‌خان جلایر از حاکمان کلات پس از نادرشاه و تعدادی از شهدای انقلاب و دفاع مقدس کلات وجود دارد.
رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی می‌افزاید: کف گنبد نیز ۷۰ سانتیمتر پایین‌تر از بقیه بنای مسجد بوده و این نیز یک دلیل دیگر درباره قدیمی‌تر بودن گنبد نسبت به مسجد است.
دیوارهای نم‌زده و کاشی‌کاری‌های ریخته شده این مسجد تاریخی اما حکایت دیگری داشتند که مسئولان اداره میراث فرهنگی دلیل آن را رسیدگی نکردن اداره اوقاف و امور خیریه به عنوان مالک این مسجد عنوان کردند.
بند نادری؛ سازه‌ای تاریخی برای تقسیم آب
از دیگر عجایب تاریخی کلات، بند نادری است که در خروجی شهر قرار دارد؛ بندی که در زمان‌های نه چندان دور پر از آب بوده؛ اما این روزها با وقوع خشکسالی بدون استفاده مانده است.
رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این باره بیان می‌کند: ورودی شهر کلات را دربند و خروجی را سربند می‌گویند. بند نادری در قسمت سربند شهر قرار دارد. از آن قسمت وارد روستاهای سیرزار، قله‌زو و آغداش می‌شویم که در ارتفاع قرار دارند. بند نادری مربوط به دوران سلجوقی است؛ اما آن را به نادر نسبت می‌دهند.
احمدزاده ادامه می‌دهد: این بند برای تقسیم آب ایجاد و در دوره نادری و قاجاری مرمت شد. تا دهه ۶۰ از ارتفاع بالاتر این بند آب می‌آمد؛ اما امروز به دلیل تغییرات اقلیمی، دیگر قابل استفاده نیست.
او می‌افزاید: این بنا با آجر، آهک و ساروج ساخته شده و پایین آن نیز سنگ است. ۷ تا ۱۲ متر با توجه به فضایی که دارد، ضخامت دیواره‌های آن است. ابتدای این دره از بند نادری آغاز می‌شود که در کمترین ارتفاع ۲۵ متر است؛ اما در ادامه ارتفاع دره گرند کانیون در روستای قله‌زو و در قسمت زو بزرگ که به ترکی «کاتازو» می‌گویند، به ۸۰۰ متر می‌رسد و در آنجا غار آبچکان طبیعی نیز وجود دارد که محلی‌های قله‌زو از آب آن برای آشامیدن استفاده می‌کنند.
بند نادری یا بند سلجوقی یک بنای عظیم تاریخی است و رمز و رازهای تمدنی زیادی دارد که هنوز نیازمند مطالعه است تا به عظمت کار گذشتگان در راستای سیستم‌های آبی آن زمان پی ببریم.
عمارت خورشید؛ به نام نادر اما با قدمت ایلخانی
در ادامه به مهم‌ترین بنای تاریخی کلات سر می‌زنیم؛ عمارت نادری که به اشتباه به آن کاخ نادری می‌گویند و شاید اشتباه بزرگ‌تر، انتساب آن تنها به دوران نادر است.
رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در این باره می‌گوید: این بنا معروف به کاخ خورشید بوده که این اشتباه است؛ زیرا در کاخ باید اتاق استراحت شخص اول، اتاق ملاقات‌ها، تأسیسات، محافظ‌ها و بناهای جانبی وجود داشته باشد در صورتی که این بنا فقط یک بنای منفرد با یک اتاق زیر گنبد و هشت ورودی در کنار گنبد است تا سال ۱۳۷۶ که خدمت رجبعلی لباف کاوش‌هایی را انجام دادیم و متوجه شدیم اینجا عمارت خورشید است.
احمدزاده ادامه می‌دهد: این عمارت ۹ مرحله ساخت‌وساز داشته؛ پی اولیه این بنا مربوط به قرن هفتم و دوره ایلخانی است که در آن دوره یک سرداب بوده است. از قرن هفتم تا نهم در دوره صفویه همان کارکرد مقبره را داشته و یک سری الحاقات به بنا اضافه می‌شود؛ اما آن چیزی که اکنون از عمارت خورشید با نقوش معماری هندی مشاهده می‌کنید، مربوط به دوران نادرشاه افشار است. گویا نادرشاه می‌خواسته اینجا را به‌عنوان مقبره برای خود بسازد؛ اما این کار با رسیدن خبر قتل نادر ناتمام مانده و تکمیل نشدن ضلع غربی این بنا نیز نشان‌دهنده این موضوع است.
او با بیان اینکه ارتفاع عمارت خورشید ۲۵ متر است، خاطرنشان می‌کند: بناهای کنار این عمارت را که جزئی از عمارت خورشید بوده، در طول زمان از آن جدا و کلانتری، اداره ارشاد و کتابخانه کرده‌اند. اسنادش هم موجود بوده که آن ساختمان‌ها نیز مربوط به دوره افشاری است.
رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی یادآور می‌شود: نقوش داخل عمارت مربوط به دوره افشاریه است. این نقوش گل‌های اسلیمی و آیات سوره نبأ است که آسیب‌های جدی دیده‌اند و در ۲۰-۱۵ سال گذشته توسط دوستان مرمت‌کار ما این نقوش از زیر حجم زیادی دوده و خاک و گل درآمده و اکنون آن‌ها را به این شکل می‌بینید.
احمدزاده با اشاره به پدیده وندالیسم و آسیب زدن به ابنیه تاریخی، متذکر می‌شود: این ابنیه عموماً با هزینه‌های پرداختی مردم ترمیم می‌شوند؛ اما متأسفانه عده‌ای با کلید و اشیای دیگر روی دیوارهای بناهای تاریخی تخریب ایجاد می‌کنند که نیاز است مردم در این زمینه آگاه شوند.
وی بیان می‌کند: نادرشاه پس از آنکه هندوستان را فتح کرد، ۶ هزار و به روایتی ۶۰ هزار جلد کتاب نفیس خطی را از هند به ایران آورد. او همچنین هنرمندان معمار و کشتی‌ساز هندی را نیز به ایران آورد. کشتی‌سازها را به بوشهر و معماران را با خودش به کلات برد. نقل است ساخت عمارت خورشید را از تاج‌محل الهام گرفته بود. میوه‌ها و پرندگانی که در نقوش این عمارت حکاکی شده، انبه، موز، آناناس و طوطی بوده که نشان‌دهنده کار معماران سنگ‌تراش هندی است.
رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه سنگ‌های قرمز آهکی این عمارت را نیز از روستای خشت آورده‌اند که در پشت همین محل قرار دارد، می‌افزاید: در مرمت طبقه پایین عمارت خورشید به سیستم آب‌رسانی این عمارت رسیده‌ایم که آب آن از روستای قره‌سو تأمین می‌شده است.
احمدزاده متذکر می‌شود: مطالعاتی در زمینه ثبت جهانی روستای خشت به‌دلیل مجموعه‌های آبی آنجا داشته‌ایم؛ چرا که استفاده از آن روستا نیز به پیش از دوران نادرشاه بازمی‌گردد. ۱۶۷ حوض انبار را در این روستا شناسایی کرده‌ایم که مجموعه سازه آبی بوده و از لحاظ ساختار نظام‌مند مانند سازه‌های آبی شوشتر است.
او درباره جزئیات این سیستم آب‌رسانی عنوان می‌کند: به لوله‌های سفالی انتقال آب «تنبوشه» می‌گویند. دور آن‌ها به ضخامت ۵، ۷ تا ۱۰ سانتیمتر ساروج می‌ریختند که ساروج عایقی برای جلوگیری از فشار و شکسته شدن لوله‌های سفالی بود. حدود ۷۰ سانتیمتر در دو طرف و ۲۰ سانتیمتر هم در بالا و پایین آن آجر و ساروج می‌چیدند تا این ساختار در مقابل زلزله و رانش زمین مقاوم باشد.
رئیس گروه بازاریابی آموزش و توسعه گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه حدود ۲متر و ۱۰ سانتیمتر برای استحکام بنای عمارت خورشید ساروج ریخته‌اند، می‌گوید: شواهد نشان می‌دهد عمارت خورشید در مرحله ابتدایی ساخت آن سردابه و مقبره یکی از بزرگان بوده؛ اما هنوز شواهدی درباره اینکه مقبره چه کسی بوده، بدست نیاورده‌ایم.
با وجود اینکه همه اسرار و ناشناخته‌های عمارت خورشید هنوز فاش نشده؛ اما همین میزان از دانسته‌ها نیز موجب شگفتی است؛ شگفتی‌هایی که در این سرزمین کهن تمامی ندارد.
تعریض و ایمن‌سازی جاده کلات در دستور کار دولت است
به منزل پایانی این سفر رسیده‌ایم و اکنون در مسیر بازگشت به مشهد در یکی از مجموعه‌های بوم‌گردی زاوین، میهمان فرماندار کلات هستیم. علی صلاحی درباره این شهرستان می‌گوید: یکی از خصوصیات و ویژگی‌های کلات ناشناخته بودن آن و در موضوع گردشگری نیز نگین گردشگری خراسان است. هنگامی که به تاریخ کهن کلات توجه می‌کنیم، یک تاریخ چندهزار ساله می‌بینیم، برج و بارویی که اطراف کلات برای محافظت از کلات وجود دارد، نشان‌دهنده استقرار سلاطین دوره‌های مختلف است. کلات به نادر معروف است؛ اما نادر از متأخرین تاریخ کلات و آخرین سلسله‌ای بوده که در کلات حکومت کرده است. او با بیان اینکه کلات در سطح ملی و بین‌المللی شناخته شده‌تر است؛ اما مردم کلات شاید به‌درستی آن را نشناسند، عنوان می‌کند: در کلات ۱۵ گروه فرهنگی و قبایل مختلف از جمله کرد، کرمانج، ترک، فارس، لر، عرب، ازبک، لک و آذری داریم که هر کدام از آن‌ها با فرهنگ، گویش، لهجه و سنت خودشان در کلات زندگی می‌کنند. همچنین سه اثر صنایع دستی کلات از جمله ابریشم‌بافی، نواربافی و گلیم‌بافی را تابستان سال گذشته در وزارتخانه ثبت ملی کردیم. اگر کلات را به درستی معرفی کنیم، سرمایه‌گذاری اتفاق می‌افتد. یکی از دلایلی که سرمایه‌گذار در کلات حضور پیدا نکرده یا کمتر بوده، وضعیت جاده این شهر است.
صلاحی با بیان اینکه به دنبال ثبت جهانی شهر کلات هستیم، تأکید می‌کند: مصوبه اصلاح و تعریض جاده کلات یک مصوبه رسمی در وزارتخانه است. رفع نقاط حادثه‌خیز به منظور ورود گردشگران برای ما کفایت می‌کند. در ادامه اگر بار ترافیکی بالا رفت و توجیه پیدا کرد، برای دو بانده شدن نیز فکر می‌کنیم. در قدم بعدی باید براساس ماده ۲۳ از سازمان برنامه و بودجه، بودجه بگیریم و اکنون در حال پیگیری این موضوع هستیم.
با توجه به نکات مطرح شده در زمینه توسعه این شهرستان، پر واضح است کلات با همه ظرفیت‌های بالقوه فوق‌العاده‌اش؛ اما راه زیاد و طولانی برای میزبانی از گردشگران داخلی و خارجی در راستای توسعه این منطقه دارد و این مهم میسر نمی‌شود مگر اینکه دولت و بخش خصوصی در این زمینه پای کار بیایند تا آنچه لایق این سرزمین کهن است، رقم بخورد.
نظر شما