به نقل از تارنمای codexmashhad، محسن گودرزی، استادیار مطالعات اسلامی در دانشگاه هاروارد در یادداشتی با عنوان «اهمیت «مصحف مشهد رضوی» در تحقیقات قرآنی معاصر» معتقد است که این مصحف خطی دست‌کم از دو جهت منحصر به فرد است. نخست، این نسخه احتمالاً کامل‌ترین مصحف از قرن اول هجری است، زیرا بیش از ۹۰ درصد متن قرآن را در بر می‌گیرد. دوم، مصحف مشهد رضوی تنها دست‌نوشت برجسته از خانوادهٔ متن‌های عثمانی است که ظاهراً سوره‌هایش یکپارچه به یک روال غیر ـ عثمانی مرتب شده است.
ترجمه فارسی یادداشت از این قرار است:
مطالعه قرآن و تاریخ متنی آن در چند دهه اخیر، حوزه‌ای بسیار فعال و پویا بوده است. بسیاری از دست‌نوشت‌های اولیه قرآن، یا دیجیتالی شده‌اند و یا به صورت فاکسیمیله به چاپ رسیده‌اند، و این انتشارات گاه با تصحیح متن‌هایشان همراه بوده است.
اگرچه دانش ما از نسخه‌های اولیه افزایش چشمگیری یافته است، کشفیات استثنایی همچنان می‌تواند فرضیات رایج را به چالش بکشد و آگاهی‌های جدید و هیجان‌انگیزی به ما عرضه کند. مصحف مشهد رضوی که در کتابخانه حرم امام رضا(ع) در ایران نگهداری می‌شود، یکی از این سنخ یافته‌ها است.
دکتر مرتضی کریمی‌نیا به مدت نزدیک به یک دهه این نسخه کهن را با استفاده از ابزارها و روش‌های متنوع مطالعه کرده است. نتایج تحقیق و تحلیل جامع وی اکنون در قالب یک اثر دو جلدی نفیس در دسترس است. جلد اول، بازنشر فاکسیمیله‌ای از مصحف مشهد رضوی و ویرایش دقیق متن آن را به همراه حاشیه‌نگاشت‌های گسترده ارائه می‌دهد. جلد دوم نیز شامل مقدمه‌ای مفصل به زبان‌های عربی و انگلیسی است که مصحف مشهد رضوی را از جنبه‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی بررسی می‌کند. این اثر، گنجینه‌ای واقعی از دستاوردهای علمی است.
مصحف مشهد رضوی که به خط موسوم به حجازی نوشته شده است و تنها نسخه خطی قرآن موجود از این دست با قالب عمودی در ایران است، متشکل از دو مخطوط است که در کتابخانه آستان قدس در مشهد نگهداری می‌شود. کریمی‌نیا ابتدا با دست‌نوشت شماره ۱۸ که تقریباً نیمه اول قرآن را در بر می‌گیرد مواجه شد و سپس نیمه دوم این مصحف را در دست‌نوشت شماره ۴۱۱۶ همان کتابخانه کشف کرد.
وی یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این نسخه را نیز دریافت: اگرچه متن اصلی (رسم‌الخط) آن با نسخه عثمانی مطابقت دارد، ترتیب نخستین سوره‌های آن با ترتیب نسخه‌های عثمانی متفاوت است. در واقع، ترتیب اصلی به قدری متفاوت بوده است که یک کاتب متأخر که خط کوفی داشته مجبور شده است دست به برش‌ها و چسباندن‌های گسترده بزند و تقریباً سراسر جزء سی‌ام را بازنویسی کند تا نسخه را با ترتیب عثمانی مطابق سازد.
کریمی‌نیا با استدلال قانع‌کننده‌ای نشان می‌دهد که ترتیب اصلی سوره‌ها قاعدتاً مطابق با ترتیبی بوده است که برای مصحف ابن مسعود گزارش شده است، زیرا ۱۱ مورد از نقاط اتصال سوره‌ها که کاتب متأخر بدون دست‌کاری رها کرده، دقیقاً همان مواردی است که بین ترتیب عثمانی و ابن مسعودی مشترک است.
مصحف مشهد رضوی دست‌کم از دو جهت منحصر به فرد است. نخست، این نسخه احتمالاً کامل‌ترین مصحف از قرن اول هجری است، زیرا بیش از ۹۰ درصد متن قرآن را در بر می‌گیرد. دوم، مصحف مشهد رضوی تنها دست‌نوشت برجسته از خانوادهٔ متن‌های عثمانی است که ظاهراً سوره‌هایش یکپارچه به یک روال غیر ـ عثمانی مرتب شده است.
ماهیت دوگانه این مصحف سؤالات مهمی را پیش می‌کشد. آیا سوره فاتحه یا دو سوره آخر قرآن که طبق گزارش‌ها در مصحف ابن مسعود موجود نیست، در نسخه اصلی این مصحف هم موجود نبوده است؟ سؤال عمومی‌تری مطرح می‌شود: از دید حاکمان اموی که طبق گزارش‌ها سعی در سرکوب سنت ابن مسعود داشتند، کدام ویژگی‌های این سنت بیشتر تهدیدکننده و ویرانگر به نظر می‌رسید؟ آیا تفاوت‌های گاه‌به‌گاه که در متن اصلی بوده است (چنانچه فرض رایج است) یا ترتیب متفاوت سوره‌ها و سوره‌های حذف شده؟ پاسخی که به این سؤالات می‌دهیم بر درک ما از انگیزه‌های پشت تولید این مصحف دوگانه تأثیر می‌گذارد، و کریمی‌نیا هم چندین فرضیه محتمل ارائه می‌دهد.
کریمی‌نیا در جریان تحقیقات خود بر روی مصحف مشهد رضوی، چندین نوبت آزمایش‌های رادیوکربن در آزمایشگاه‌های بین‌المللی انجام داده است که نشان می‌دهد این مخطوط در نیمه دوم قرن اول هجری تولید شده است.
ویژگی‌های خط‌شناختی و رسم‌شناختی این مصحف نیز حاکی از آن است که احتمالاً در نیمه اول این بازه زمانی تولید شده است، و در نتیجه احتمالاً محصولی از قرن اول است. مقدمه کریمی‌نیا حاوی جدول‌هایی است که ویژگی‌های متنی متمایز این مصحف را از جمله در تقسیم‌بندی آیات، رسم‌الخط و قرائت‌ها بدون پیچیدگی فهرست می‌کند.
مصحف مشهد رضوی در موارد جالب توجه فراوانی با برخی سنت‌ها و گونه‌های گزارش‌شده هماهنگی دارد، هرچند در برخی نقاط دیگر به نظر می‌رسد حاکی از قرائت‌ها و شیوه‌های کتابتی شاذ یا خطای کاتب است.
به طور کلی، کار دقیق و جامع کریمی‌نیا مبنایی را برای مطالعات دست‌نوشت‌های قرآنی فراهم می‌آورد. هم داده‌هایی که وی در دسترس قرار داده است و هم تحلیل این داده‌ها برای درک بهتر تاریخ آغازین قرآن ضروری است و برای تحقیقات آتی در این حوزه بایسته است.
درباره چاپ فاکسیمیله مصحف مشهد رضوی
در همین راستا، نیکلای سینای استاد مطالعات اسلامی، دانشگاه آکسفورد معتقد است: مرتضی کریمی‌نیا با ویرایشی ماهرانه از دو دست‌نوشت قرآنی کهن که در کنار هم «مصحف مشهد رضوی» را شکل می‌دهند یک دستاورد نوآورانه در پژوهش‌های چندرشته‌ای حوزه مخطوطات به ارمغان آورده است. این ویرایش شامل تصویر فاکسیمیله حدود پانصد صفحه از نسخه خطی است که به موازات هر صفحه ویرایشی مبتنی بر یک نشان‌گذاری رنگی هوشمندانه، دگرسانی‌های آن از «رسم» متعارف قرآن و نیز دگرگونی‌های بعدی این دست‌نوشت را برجسته می‌کند.
افزون بر این، پانوشت‌های مفصل و متبحرانه‌ی ویراستار در هر صفحه است که عملاً یک شرح مستمر از سراسر این مصحف به دست داده است. خصوصاً، کریمی‌نیا نشان می‌دهد که ترتیب سوره‌ها در «مصحف مشهد رضوی» بعداً دست‌خوش پیرایشی اساسی شده است تا با ترتیب رسمی سوره‌های قرآن سازگاری یابد. کاربر این تصحیح نفیس احساس می‌کند به یک مخطوط قرآنی کهن دسترسی بی‌واسطه و نامحدود یافته است و یک عینک دیجیتالی ظریف به چشم دارد که این مصنوع مکتوب را با لایه‌های متعدد اطلاعات تکمیلی و تحلیل‌های محققانه همراه می‌کند.
نظر شما