مسجد جامع گوهرشاد – که در متون قدیمی از آن با عنوان مسجد جامع کبیر هم یاد شده‌است– تا جایی که همه ما دیده‌ایم، دو مأذنه دارد که در دو سوی ایوان مقصوره و چسبیده به بدنه ایوان ساخته شده‌اند. با این حال، شاید کمتر کسی تصورش را بکند که حدود ۱۳۰سال پیش، این مسجد بسیار مشهور و زیبا، صاحب یک مأذنه دیگر هم بوده‌است که در متون تاریخی به آن اشاره نکرده‌اند. به‌تازگی و پس از انتشار آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان، مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه، ضمن بررسی برخی از آن‌ها به این مورد جالب توجه برخوردم که شاید تاکنون کسی چیزی درباره آن نشنیده یا ندیده باشد. براساس برخی شواهد موجود در آلبوم ۱۴۲ کاخ‌موزه گلستان که عکس‌های آن توسط آقارضا عکاس‌باشی (مقتول به سال ۱۳۰۷ق) برداشته شده‌است، بر فراز ایوان شرقی صحن مسجد گوهرشاد، گلدسته‌ یا مأذنه‌ای کوچک ساخته بودند که مسیر رسیدن به آن، از طریق پلکان پشت ایوان بود. اینکه چرا در آن زمان با وجود دو مأذنه بسیار باشکوه، مأذنه‌ای کوچک و البته غیرمتناسب با معماری مسجد را بر فراز ایوان شرقی ساخته‌بودند، چندان معلوم نیست؛ اما می‌توان در این‌باره حدس‌هایی زد؛ نخست اینکه احتمالاً مؤذن برای دیدن بهتر شاخص آفتابی مسجد که بر فراز ستونی در ضلع شمال شرقی صحن قرار گرفته‌بود، از فراز ایوان شرقی موقعیت بهتری داشت و دوم اینکه شاید این مأذنه در کنار مأذنه‌های دیگر مسجد فعال بوده تا فضای انتشار صدای مؤذن در اطراف حرم مطهر رضوی بهتر و واضح‌تر باشد. در زمان‌های قدیم و پیش از آمدن بلندگو، طبعاً برای اعلام اوقات شرعی، به توانایی حنجره مؤذن تکیه می‌شده و خب، این توانایی محدود بوده است. به همین دلیل در مساجد بزرگ، مانند مسجد گوهرشاد، در آنِ واحد از چند مؤذن برای اذان‌گویی استفاده می‌شده و احیاناً این مأذنه کوچک بر فراز ایوان شرقی، چنین کاربردی داشته‌است. با این حال، باید برای کشف دقیق‌تر چرایی و چگونگی استفاده از این مأذنه زیبا که سقفی تزئین شده با کاشی داشته و نیز زمان تخریب آن، نیازمند بررسی دقیق‌تر اسناد موجود در آستان‌قدس رضوی هستیم که به محض رؤیت، گزارش آن در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.

شرح عکس: نمایی از مقابل و پشت مأذنه ایوان شرقی مسجد گوهرشاد که در دوره قاجار فعال بود – آلبوم ۱۴۲ کاخ‌موزه گلستان