موزه‌های حرم مطهر رضوی، دالان معرفتی است که بازدید از آن‌ها، مکمل امر زیارت محسوب می‌شود. دراین‌میان، موزه تاریخ حرم رضوی، بهترین کلاس درس تاریخ و معنویت است؛ مکانی که با ورود به سالن آن، گویی سوار بر ماشین زمان شده‌اید و به گذشته‌های دور حرم مطهر سفر کرده‌اید. به دورانی که شمعدان‌های برنجی، قندیل‌های مفرغی و چراغ‌های نفتی و توری، روشنایی‌بخش حرم مطهر بودند. در واقع، این موزه مملو از آثاری همچون کتیبه طلای آیت‌الکرسی، زیارت‌نامه مشبک و سنگ قبر صندوقی تا گُلگیر شمع، جاروی پر طاووس و گلابدان مسی است و بازدید از آن، حس معنوی زیارت زائران را دوچندان می‌کند.
موزه آستان قدس رضوی، پیشینه پر فراز و نشیبی دارد و سنگ بنای آن در سال ۱۳۱۶ به طور رسمی گذاشته شده است. سال ۱۳۵۶ نیز با ساخت موزه مرکزی و همچنین راه‌اندازی آن در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی، اشیای موزه قدیم، جهت‌نمایش به این موزه جدید منتقل و موزه عمومی آستان قدس رضوی در طبقه همکف، بازگشایی شد.
در سال ۱۳۷۸ به‌منظور آشنایی بیشتر مردم با مراحل رشد و توسعه شهر مشهد و همچنین حوادثی که در طی قرون گذشته در اماکن متبرکه رضوی اتفاق افتاده است، موزه تاریخ مشهد در این طبقه موزه مرکزی، افتتاح شد. باتوجه‌به ارتباط اشیای به نمایش گذاشته شده در این موزه با حرم مطهر امام رضا (ع)، در سال ۱۳۹۲، نام موزه تاریخ مشهد به موزه تاریخ حرم رضوی، تغییر یافت و بدین‌گونه، یکی از خاص‌ترین موزه‌های کشور بنیان نهاده شد. در این مجال، به این موزه سفری کوتاه کرده و با نفایس آن آشنا می‌شویم.
گردآوری آثاری از دوره خوارزمشاهیان تا دوران معاصر
به موزه رضوی در صحن کوثر می‌رسم. به‌محض ورود به طبقه همکف موزه، سنگاب دوره خوارزمشاهی، با آن ابعاد بزرگش در مقابل دیدگانم ظاهر می‌شود. در ادامه، وارد فضای نمایشی موزه تاریخ حرم رضوی می‌شوم. موزه شلوغ‌تر از همیشه است. از کودک و نوجوان تا بزرگسال و کهن‌سال، در حال بازدید از آثار متنوع موزه هستند.
عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی همراهم می‌شود و می‌گوید: «در حال حاضر، بیش از ۱۰۰ اثر نفیس و ارزشمند معنوی، تاریخی، فرهنگی و هنری در فضای نمایشی نزدیک به ۱۰۰۰ مترمربعی موزه تاریخ حرم رضوی، در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است».
چگونگی نمایش آثار موزه تاریخ حرم رضوی باتوجه‌به تنوع آن‌ها، متفاوت است. ملک جعفریان دراین‌خصوص توضیح می‌دهد: «اشیای به‌نمایش‌درآمده در این موزه به سه دسته؛ اشیای مربوط به معماری اماکن متبرکه رضوی همچون ضریح‌های مطهر، محراب‌ها، درها، پنجره فولاد، سنگاب و... که در قسمت‌های مختلف حرم مطهر نصب بوده‌اند، اشیایی که در حرم مطهر جنبه کاربردی داشته و برای امری خاص مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند، نظیر وسایل روشنایی، زیارت‌نامه‌های فولادی، اشیای مربوط به شست‌وشوی حرم مطهر و... و همچنین عکس‌های تاریخی و قدیمی حرم مطهر رضوی که سیر تحولات و تغییرات اماکن متبرکه رضوی و بافت قدیم شهر مشهد را نشان می‌دهد، تقسیم می‌شوند». همچنین وی تصریح می‌کند: «موزه تاریخ حرم رضوی، قدیمی‌ترین گنجینه آثار تاریخی حرم مطهر به شمار می‌رود و بسیاری از اشیای تاریخی مربوط به حرم مطهر در آن به‌نمایش‌درآمده است. بیشتر این اشیا دارای کتیبه وقف هستند و به‌منظور استفاده در بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) تهیه شده است. این آثار از نظر قدمت تاریخی نیز متعلق به دوره خوارزمشاهیان (قرن ۶ هجری قمری) تا دوره معاصر هستند».
مهم‌ترین نفایس موزه
به اطراف موزه نگاه می‌کنم. اعضای خانواده زائری مقابل ویترین قفل و کلیدهای قدیمی حرم مطهر ایستاده‌اند و بادقت خاصی آثار را نگاه می‌کنند. کمی آن‌طرف‌تر، دو دختر خردسال مقابل ویترین درِ پیش روی مبارک حرم امام رضا (ع) موزه ایستاده‌اند و به لنز دوربین گوشی همراه مادرشان زل زده‌اند تا زیارتشان با این عکس یادگاری، شیرین‌تر شود.
در ادامه، از ملک جعفریان درباره مهم‌ترین نفایس موزه تاریخ حرم رضوی می‌پرسم که پاسخ می‌دهد: «سنگاب خوارزمشاهی، قدیمی‌ترین اثر مربوط به حرم مطهر این موزه است. این اثر نفیس با ارتفاع ۱۱۰ سانتی‌متر و قطر دهانه خارجی ۱۳۷ سانتی‌متر؛ از سنگ سیاه یکپارچه تراشیده شده است. نیمه فوقانی آن به نقوش زیبای هندسی و گل‌های اسلیمی تزیین یافته و به سه ردیف کتیبه به خط ثلث تزیینی و نسخ آمیخته به رقاع و دو تاریخ، مزین است. این تاریخ‌ها روایتگر این است که کار ساخت سنگاب خوارزمشاهی در سال ۵۹۷ قمری به سفارش محمد بن حیدر موسوی و توسط محمد و احمد سنگ‌تراش آغاز شده و در سال ۶۱۰ قمری توسط محمد بن احمد و فرزندانش، اتمام یافته است»؛ همچنین وی از «محراب پیش روی مبارک» نام می‌برد و می‌گوید: «این محراب با ابعاد ۲۷۳ در ۲۲۰ سانتی‌متر بر دیوار جنوب غربی روضه منوره و پیش روی مبارک حضرت علی‌بن موسی‌الرضا (ع) نصب بوده و هم‌اکنون در موزه تاریخ حرم رضوی به نمایش گذاشته شده است. این اثر نفیس در سال ۶۱۲ قمری به سفارش عبدالعزیزبن آدم قمی، توسط محمدبن ابی طاهر کاشانی و با همکاری ابوزید نقاش به‌صورت نیم برجسته از کاشی زرین‌فام، ساخته شده است».
ملک جعفریان بیان می‌کند: «درِ معروف به دارالسیاده، از دیگر آثار بی‌بدیل این موزه است. این درِ چوبی منبت‌کاری‌شده و دارای گره چینی دوره ایلخانی است که به سفارش نصرالله‌بن شمس‌الدین سحنابی و توسط علی نجار نیشابوری در سال ۷۳۵ قمری ساخته شده و قدیمی‌ترین درِ به نمایش گذاشته شده موزه تاریخ حرم رضوی نیز به شمار می‌آید. این در، سال‌ها در قسمت ورودی دارالسیاده حرم مطهر، نصب بوده است».
وی با بیان اینکه ضریح فولاد جوهری که طبق اسناد تاریخی، سومین ضریح نصب شده بر روی مضجع شریف حضرت رضا (ع) است، از دیگر نفایس این موزه محسوب می‌شود، می‌افزاید: «این ضریح از جمله آثار، دوره شاه‌عباس صفوی است. دراین‌میان، درِ جواهر نشانی بر ورودی پائین پای آن در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار، نصب شد. در نهایت این ضریح در سال ۱۳۳۸ با ضریح طلا و نقره معروف به ضریح شیر و شکر، تعویض و به‌عنوان یک اثر موزه‌ای در این آستان مقدس، ماندگار شد».
اهمیت موزه از نگاه زائران
دوباره مجذوب بخش‌های مختلف موزه و بازدیدکنندگان آن می‌شوم. بانوی جوانی بادقت خاصی تابلوهای «نمایشگاه عکس حرم مطهر رضوی در گذر زمان» موزه را از نظر می‌گذراند. از این زائر تهرانی درباره حال و هوای بازدید از موزه تاریخ حرم رضوی می‌پرسم. وی به اطرافش نگاهی می‌کند و پاسخ می‌دهد: «حس می‌کنم به گذشته‌های دور سفر کرده‌ام. دیدن این اشیای قدیمی که روزگاری در حرم امام رضا (ع) استفاده می‌شدند و همچنین این عکس‌ها که معماری گذشته حرم مطهر را نشان می‌دهد، بسیار جالب بود».
سپس به سراغ مرد میان‌سالی می‌روم که میخکوب نقش و رنگ کاشی‌های هفت‌رنگ دوره قاجار موزه شده است. این زائر ترک‌زبان اهل ارومیه نیز بیان می‌کند: «وجود چنین موزه‌ای در بارگاه امام هشتم (ع) بسیار اهمیت دارد، چرا که زائری که زیارت می‌آید می‌تواند با تاریخ این آستان مقدس هم آشنا شود».
رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی نیز می‌گوید: «ازآنجایی‌که آثار موزه تاریخ حرم رضوی، روزگاری توسط ارادتمندان و زائران مخلص حضرت رضا (ع) برای استفاده در حرم مطهر رضوی، وقف یا نذر شده است و اکنون به دلیل گذشت زمان، نفاست پیدا کرده و به‌اصطلاح موزه‌نشین شده‌اند؛ ارزش ویژه‌ای در میان بازدیدکنندگان موزه رضوی دارند. به عبارتی، بسیاری از زائران، بازدید از موزه را در کنار زیارت مضجع شریف امام رضا (ع)، در برنامه سفر خود قرار می‌دهند».
وی در پایان خاطرنشان می‌کند: «همان‌طور که می‌دانید یکی از مهم‌ترین وظایف موزه، امکان ایجاد برقراری ارتباط مخاطب با آثار به نمایش گذاشته شده است. دراین‌بین، بازدیدکنندگان موزه تاریخ حرم رضوی، بیشترین ارتباط بصری، معنوی و حتی ذهنی را با آثار این موزه برقرار می‌کنند که این امر، یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این موزه را با سایر موزه‌ها نشان می‌دهد».
گفتنی است، در حال حاضر اهل هنر و تاریخ همه‌روزه، از ساعت ۸ تا ۲۰:۴۵، می‌توانند از موزه تاریخ حرم رضوی در طبقه همکف موزه رضوی (موزه مرکزی آستان قدس رضوی) واقع در صحن کوثر بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع) دیدن کنند.
نظر شما